Na het Shell-vonnis kan elke grote vervuiler aangepakt worden, denkt deze jurist
Dat de rechter Shell verplicht om het Klimaatakkoord van Parijs na te leven heeft grote gevolgen, zegt juridisch expert Jan van de Venis. ‘Wereldwijd kan elk groot bedrijf dat de leefomgeving aantast nu zo’n rechtszaak aan zijn broek krijgen.’
“Het Shell-vonnis leest als een uitstekend gastcollege over mensenrechten en klimaatschade door bedrijven”, zegt Jan van de Venis, zelfstandig juridisch expert in milieuwetgeving. De boodschap van de rechter is: Shell moet verplicht verduurzamen, omdat het anders mensenlevens op het spel zet door het aanwakkeren van de klimaatcrisis. Het concern moet binnen tien jaar tot het uiterste gaan om zijn uitstoot van broeikasgas, veroorzaakt door het oppompen en verkopen van olie en gas, te verminderen met 45 procent, oordeelde de rechter woensdag in een historische uitspraak.
“Dit vonnis zal internationaal een brede weerslag krijgen”, voorziet Van de Venis. Andere olie- en gasbedrijven kunnen volgens hem net als Shell een klimaatzaak aan hun broek krijgen, waarbij de eis geen boete maar een koerswijziging is. Ook bedrijven die de bodem, het water of de lucht verontreinigen zijn nu aansprakelijk te stellen, aldus Van de Venis. Dat heeft alles te maken met de juridische gronden waarop de rechter Shell tot de orde roept. Het vonnis leunt op zeer basale mensenrechten, zoals het recht op leven.
“Elk bedrijf dat universele mensenrecht schendt of bedreigt door het klimaat, de biodiversiteit of de natuur grootschalig te schaden, handelt onrechtmatig”, zegt Van de Venis. Het moet dan wel een bedrijf met een grote voetafdruk betreffen, benadrukt hij. “Eén gasfabriekje of een afgelegen boer die veel fijnstof uitstoot is mogelijk te klein qua impact.”
Denk eerder aan bedrijven van het kaliber Tata Steel, BP of Chemours, zegt Van de Venis. Mondiaal is er een waslijst van bedrijven die een zo'n grote bijdrage aan de klimaat- of natuurcrisis leveren dat zij door de rechter tot de orde geroepen kunnen worden, zoals dat tot veler verrassing Shell overkwam.
Nieuwe principes staan als een huis
“Ik was niet erg verbaasd”, zegt Van de Venis. Hij zag, als specialist die continu de ontwikkelingen in het milieurecht volgt, voortekenen voor succes. “Het zou zomaar in één keer kunnen lukken”, zei hij begin 2019 in deze krant toen Milieudefensie de rechtszaak tegen Shell aankondigde. Mensenrechten worden de laatste tien jaar in juridische richtsnoeren opgenomen. Rechters wegen dit mee in hun oordeel. Zij beschikken over nieuwe handvatten om ernstige milieuschade door bedrijven als ‘onrechtmatige daad’ te bestempelen. “Die nieuwe principes staan inmiddels als een huis”, zegt Van de Venis. “Alleen: tot het Shell-vonnis van woensdag waren ze nog nergens getoetst.”
Nu is het bewijs geleverd dat bedrijven hun vervuiling in lijn moeten brengen met internationale (VN-)standaarden zoals het Klimaatakkoord van Parijs, ook al hebben landen dat akkoord gesloten, en niet het bedrijfsleven. “Dat geldt dus in principe ook voor scheepvaart en luchtvaart”, aldus Van de Venis.
Compensatie is toegestaan
Het lijkt een kwestie van tijd tot andere grote bedrijven, fossiele energiereuzen als Shell maar ook transportbedrijven als KLM, een dagvaarding in de bus krijgen van milieubeschermers. Een lichtpunt voor aansprakelijk gestelde bedrijven is dat de Haagse rechter in het Shell-vonnis oordeelde dat compensatie van vervuiling toegestaan is, door bomen te planten of door CO2-uitstoot onder de grond te bergen. Dit biedt een route om klimaateisen uit te voeren zonder verontreinigende fabrieken te sluiten.
Of en hoe een bedrijf met een grote milieu-impact van de rechter een groene taak opgelegd krijgt, kan per land verschillen, ook binnen de EU. “Neem Duitsland”, zegt Van de Venis. “Daar staat het recht op milieubescherming van burgers – ook toekomstige generaties – harder in landelijke wetgeving dan bij ons.”
Omdat mensenrechten in de meeste werelddelen geborgd zijn, acht hij de kans klein dat er landen zijn die volstrekt géén oog hebben voor het juridische uitgangspunt dat burgers bescherming verdienen tegen klimaatrisico’s.
Voor de Nederlandse overheid vindt Van de Venis het Shell-vonnis ‘een blamage’. “De overheid heeft primair de plicht om burgers te beschermen. Dat de rechter Shell nu direct aanspreekt op zijn verantwoordelijkheid in de klimaatcrisis gebeurt omdat de overheid de schending van mensenrechten door bedrijven onvoldoende aanpakt.”
‘Pas klimaatwinst na meer uitspraken’
Het klimaat is niet direct geholpen nu Shell van de rechter een drastische vermindering van CO2-uitstoot moet bereiken door krimp of groene energie-investeringen. “Als Shell ergens met boren stopt, nemen andere olie- en gasbedrijven het over”, zegt de Groningse hoogleraar energietransitie Machiel Mulder. “Honderden fossiele energiebedrijven zijn wereldwijd actief. Het verhandelen van olieprojecten, binnen vergunningen die overheden uitgeven, is staande praktijk. Pas wanneer ook andere energiereuzen gedwongen worden tot een klimaatbewuste koers worden projecten uit de markt genomen, aldus Mulder.
Op dat moment gaat er werkelijk minder CO2 de lucht in en treedt er klimaatwinst op. “Ergens ligt een kantelpunt”, zegt Mulder. “Wanneer genoeg oliebedrijven, zeg: de grootste tien, een plicht tot verduurzaming opgelegd krijgen, zal de hele markt die koers volgen.
Lees ook:
‘Lange tijd stond aandeelhouder op één, nu moet bedrijfsleven ook letten op andere stakeholder: de maatschappij’
Shell is verplicht om te handelen in lijn met het Parijse Klimaatakkoord, oordeelde de rechter woensdag. Die overwinning van Milieudefensie is historisch. Andere fossiele bedrijven kunnen hun borst natmaken.