'Rituelen' is een prima verdediging van religie voor het hof der rede
Rituelen. Waarom we niet zonder kunnen
Herman De Dijn
Uitgeverij Polis, 240 blz., € 22,50
★★★☆☆
De schrijver
De Belgische filosoof en Spinoza-kenner Herman De Dijn (1943, Galmaarden) ging tien jaar geleden met emeritaat aan de Katholieke Universiteit Leuven. Naar eigen zeggen hangt hij een niet-dogmatische vorm van conservatisme aan: tradities zijn er niet om het verleden te eren, maar om ergens tussen ‘verstarring en rekkelijkheid’ betekenis te geven aan het heden.
Stelling van dit boek
Onder invloed van de verlichtingsfilosofie moest God voor het ‘tribunaal van de rede’ verschijnen. De mens werd geacht zich voortaan naar zijn aard als rationeel dier te gedragen.
Volgens De Dijn is dat een tegennatuurlijke verwachting: mensen begrijpen de wereld wel via objectieve wetenschappelijke metingen en waarnemingen, maar de wereld ‘spreekt hen aan’ door middel van mysteries en symbolen, mythen en riten. Die horen bij onze cultureel gedeelde ‘leefwereld’.
Bij de 21ste-eeuwse rituelen draait het niet langer om gedeelde tradities, maar de eigen emotionele beleving
De wetenschap kan volgens De Dijn niet “verhinderen dat mensen, ondanks verregaand wetenschappelijk inzicht in de verschijnselen, die verschijnselen blijven zien als wonderlijke, fascinerende fenomenen die het gemoed beroeren en verrukking brengen in het leven, en het aldus de moeite waard maken”.
Volgens de 18de-eeuwse Schotse denker David Hume zijn mensen dan ook helemaal geen rationele dieren, eerder rituele dieren. Karakteristiek voor laat-moderne mensen is dat ze zelf niet meer in de gaten hebben hoe ze van mythen en riten aan elkaar hangen, schrijft De Dijn. Religie is in deze tijd gereduceerd tot ‘de banale en frivole keuze van individuen’, een keuze die je het beste achter de voordeur kunt verstoppen.
Maar al hebben liberale westerlingen religie dan afgedankt, ze bezoeken wel festivals als Tomorrowland en shoppen naar hartenlust op de spiritualiteitsmarkt. Zonder rituelen zijn mensen reddeloos verloren. De Dijns kritiek is dat het bij de 21ste-eeuwse rituelen niet langer draait om gedeelde tradities, maar dat de eigen emotionele beleving centraal staat.
Opvallende passage
“Het alledaagse leven staat maar in tegenstelling tot de ‘echte’ realiteit wanneer het gedegradeerd wordt tot een tijd die als louter middel tot iets anders wordt opgevat. Het gewone leven verliest dan alle belang, wordt ‘verloren’ tijd, terwijl de ‘vrije’ tijd zo intens mogelijk beleefd moet worden, met als gevolg dat er niets meer kan gebeuren.”
Reden om dit boek niet te lezen
Volgens de auteur zou geen enkel wetenschappelijk feit iemands geloof in de weg moeten staan. Als je te horen krijgt dat de mensen die je hebben opgevoed niet je biologische ouders zijn, verbreek je toch ook niet automatisch het contact?
Bovendien: niet eens zo heel lang geleden werden wetenschappers als Albert Einstein wel degelijk gemotiveerd door een nederigheid die voortkomt uit “de confrontatie met een perspectief waarin wijzelf en al wat voor ons van fundamenteel belang is ooit totaal zullen verdwijnen”.
Daarom stelt De Dijn, in navolging van Engelse filosoof Roger Scruton, dat religie een emotionele waarheid is die zich niet bewust kan worden van zichzelf. Tegelijk stelt hij dat de gelovige die de Anglicaanse kerk ziet als gewoon de staatskerk van Engeland, gesticht om politieke redenen, zal afdrijven van zijn zuivere geloof.
Voor het tribunaal van de rede heeft religie een uitstekende advocaat aan Herman De Dijn
Maar dan bestaat er toch wel degelijk een tak van wetenschap die het geloof kan verzwakken: geschiedkunde?
Reden om dit boek wel te lezen
Toegegeven: De Dijn signaleert al dat wetenschap en religie elkaar in theorie niet bijten, maar het in de praktijk toch doen. Zo ergert De Dijn zich eraan dat atheïsten in hun religiekritiek vaak niet snappen – of weigeren te snappen – wat religie nu eigenlijk is. Religie pretendeert geen verklarende theorie te zijn, het is een levenswijze: “Wie gezien de ontwikkelingen van de neurowetenschap denkt dat hij het begrip ziel (of persoon) moet opgeven en dus ook zijn gedrag tegenover mensen moet veranderen, heeft het onderscheid tussen wetenschappelijk en existentieel weten niet begrepen.” Voor het tribunaal van de rede heeft religie een uitstekende advocaat aan Herman De Dijn.
Recensenten van Trouw bespreken pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers, lees hun oordelen op trouw.nl/boekrecensies.