Direct naar artikelinhoud
75 jaar Trouw

Waken over de naam van oom Wim, oprichter van Trouw

Wim Speelman, de oprichter van Trouw.Beeld Werry Crone

Vandaag precies 75 jaar geleden richtten Wim Speelman en anderen Trouw op. Hij wist de verzetskrant over het hele land te verspreiden. Een gesprek met zijn nazaten, die zich inspannen voor de herinnering aan Wim.

De nazaten van verzetsman Wim Speelman wezen de Trouw-redactie op een wat ongelukkig toeval bij de keuze voor de datum van het jubileum. Op 17 februari viert Trouw dat 75 jaar eerder, in 1943, de eerste krant uitkwam. Maar twee jaar later vond, op diezelfde februaridag, een andere gebeurtenis plaats, meldde de familie Speelman.

Op 17 februari 1945 werd de 26-jarige Willem Pieter (Wim) Speelman, een van de oprichters van Trouw en de leider van het wijdvertakte verspreidingsapparaat van de illegale krant, gefusilleerd door de Duitsers. Bij een bezoek aan een drukkerij in Amsterdam was hij kort daarvoor opgepakt.

Een afvaardiging van de familie Speelman komt op de 17de voor het jubileum naar de huidige Trouw-drukkerij in Amsterdam, ondanks die sterfdag. "Maar we zouden het wel goed vinden als er dan óók wordt stilgestaan bij de dood van Wim", meldt Klaas Speelman (71), een neef van Wim.

Het is een voorbeeld van de manier waarop 73 jaar na zijn dood de familie Speelman er nog altijd voor zorgt dat 'oom Wim' niet wordt vergeten.

Wim was een geaccepteerd leider onder de vele verspreiders. Hij was een met hen.
Willemmien Speelman

Die betrokkenheid leidde onlangs tot de verschijning van een boek, uitgegeven in kleine kring en geschreven door Willemmien Speelman (72), Wims nicht. In september werd het tijdens een familiereünie gepresenteerd, er waren vijftig familieleden aanwezig. Een zwager van Wim, Sikko Visscher (88), beheert het familiearchief en kreeg het eerste exemplaar aangeboden.

In Visschers appartement in het Zuid-Hollandse Nieuwkoop, gezeten rond de eettafel met daarop stapels plastic hoezen met archiefstukken, vertellen de drie nazaten - Klaas en Willemmien Speelman en Sikko Visscher - over hun bijzondere voorvader. Wim was het zesde kind uit een gezin van twaalf en groeide op in het nabijgelegen Nieuwveen.

Sikko Visscher en Willemmien Speelman.Beeld Werry Crone

Wat was de aanleiding voor uw boek?

Willemmien Speelman: "Het begon met een neef die in 2006 naar Australië emigreerde. De familie Speelman waaierde sterk uit, we maakten ons zorgen over waar de familiedocumenten bleven. We schaften een scanner aan en vroegen iedereen: wat heb jij nog liggen over de familie? We kregen heel veel gegevens over oom Wim. We zijn het archief gaan ordenen, ik ben aan het lezen geslagen en ten slotte aan het schrijven. Extra motiverend was voor mij dat ik naar Wim vernoemd ben én naar zijn verloofde Mien Bouwman. Zij is overleden in 2007. Onze tante Mien is ook wel 'de moeder van Trouw' genoemd. We hebben altijd goed contact gehouden met haar, ze bleef deel uitmaken van de Speelmanfamilie, ook toen ze later trouwde en kinderen kreeg. Ik durfde eerlijk gezegd eerder ook niet erg aan die oorlogsgeschiedenis te komen, ik begreep het vaak niet. Maar ik voelde het toch als een soort verplichting vanwege mijn naam."

Toen de oorlog begon, was Wim 21 jaar, student in Amsterdam. Zijn verzet tegen de Duitse bezetting begon direct. In juni 1940 schreef hij al een pamflet met een oproep tot verzet. Hoe viel dat in het gezin?

Visscher: "Opa, Wims vader, was predikant en diep religieus. Een zeer integere man, maar hij wilde zich aan de bijbelopdracht uit Romeinen 13 houden: eert de overheid. Je moet het gezag dat boven je is gesteld accepteren, vond hij. En tegenspraak was hij niet gewend. Wim was de eerste in het gezin die tegen hem in opstand kwam. Hij zei: je moet als christen rechtvaardig zijn. Mijn vrouw vertelde dat opa Wim vanwege dit conflict weleens van de trap heeft gewerkt, haar vader was driftig. Maar ze legden het later bij. Uiteindelijk heeft hij Wim in zijn verzetswerk gesteund."

Willemmien Speelman: "Na de oorlog heeft opa de Duitser die verantwoordelijk was voor de arrestatie en dood van Wim opgezocht in de gevangenis. Ik denk om hem te vergeven. Helaas is er verder geen verslag van dat gesprek."

De eerste oorlogsjaren organiseerde Wim de verspreiding van Vrij Nederland en vanaf begin 1943 van Trouw. Historicus Peter Bootsma schrijft in zijn nieuwe boek 'Trouw, biografie van een dagblad', dat op 17 februari tijdens het Trouw-jubileum wordt gepresenteerd, dat het lukte de krant tot in de kleinste dorpen in Nederland verspreid te krijgen.

Hoe kreeg een jonge jongen dit voor elkaar in oorlogstijd?

Visscher: "Hij steunde op het grote gereformeerde netwerk in het land. Zijn vader was dominee, eerst in het noorden, vanaf Wims zesde jaar in Nieuwveen. Wim ging naar het Gereformeerd Gymnasium in Amsterdam en daarna naar de universiteit. Het gereformeerde jeugdwerk was landelijk georganiseerd en het gezin deed heel actief met alles mee. Iedere gemeente had wel zijn eigen kerkblaadje, dat ergens gedrukt werd. Die dominees vormden de basis waarop Wim kon leunen."

Foto van de familie Speelman in 1938. Wim staat midden achterin.

Wat voor man komt naar voren uit de familie-overlevering over Wim?

Visscher: "Een beminnelijke man, hij bekommerde zich zeer om zijn broers en zusters. Mijn vrouw was de jongste zus, zij vertelde verhalen over hoe Wim hen meenam naar Amsterdam, hij regelde hun eerste treinritjes, nam ze mee op fietstochten. Een studievriend vertelde dat hij heel samenbindend was onder de studenten, maar ook doortastend kon zijn als het moest."

Willemmien Speelman: "En religieus, net als zijn vader, al dachten ze soms anders. Dat diep religieuze kennen we vandaag bijna niet meer, maar het is voor hem heel tekenend. Het gebed behoorde tot zijn wapenuitrusting. Hier heb ik het boekje 'Onze dagorder' met bij elke dag van het jaar een overdenking uit de Bijbel. Zijn verloofde, tante Mien, heeft het mij gegeven. Juist bij die februarimaand waarin hij werd opgepakt en doodgeschoten, ziet u wel, daar is het extra beduimeld, duidelijk veel gebruikt tot het einde toe."

Een breuk met de hoofdredacteur van Vrij Nederland, Henk van Randwijk, leidde op 30 januari 1943 tot de oprichting van Trouw.

De familie vindt dat de breuk vaak niet goed is beschreven. Waar zit de pijn?

Klaas Speelman: "Van Randwijk heeft de oorlog overleefd en kon dus zijn verhaal doen. Maar Wim is gefusilleerd, dus van hoor en wederhoor kan geen sprake zijn. Ik voel mij wel verantwoordelijk om goed op te letten dat er geen scheef beeld ontstaat."

Kunt u een voorbeeld geven van die volgens u niet juiste weergave?

Klaas Speelman: "Wat je vaker ziet gebeuren, is dat er maar één feit genoemd wordt over die breuk met VN, maar het was een optelsom van gebeurtenissen. Noem je er maar eentje, dan is dat ongenuanceerd. De nadruk is bijvoorbeeld weleens gelegd op de botsende karakters van Van Randwijk en Speelman. Wim is weleens roekeloos genoemd in dat verband. In het begin van de oorlog was hij dat misschien wel, maar later, toen er mensen rondom Trouw werden opgepakt en gedood, toen gold dat niet meer. Maar zo'n term als roekeloos wordt telkens gebruikt. Het klopt niet."

Willemmien Speelman: "Tante Mien vertelde dat Wim altijd zei: 'Beter een vijltje in je schoen dan een revolver in je zak'. Toch wordt soms verteld dat hij altijd met een revolver op zak liep. Wij nemen het als familie voor de versie van tante Mien op. Wim was een geaccepteerd leider onder de vele verspreiders. Hij was een met hen. Er speelde veel meer bij die breuk met VN dan karakterverschillen: de inhoudelijke koers van de krant bijvoorbeeld. Een aantal mensen wilde een duidelijk protestants-christelijk geluid, rechtser zo je wilt dan de socialistische kant die Vrij Nederland opging. Wim koos uiteindelijk voor de Trouw-kant."

Het woord 'verzetsheld' is bij ons nooit gevallen
Willemmien Speelman

In 1944 zag Wim zich voor een gruwelijk dilemma gesteld toen de Duitsers hem vroegen een brief te ondertekenen waarin werd beloofd te stoppen met het verspreiden van Trouw. Dat zou mogelijk het leven sparen van 23 opgepakte Trouw-mensen. Tijdens een emotionele vergadering van redactie en verspreiders werd besloten niet toe te geven aan dit ultimatum.

Wim Speelmans vader ontving in 1946 een brief van koningin Wilhelmina.Beeld Werry Crone

Ook beschrijvingen hiervan doen de familie pijn. Waarom?

Klaas Speelman: "In de overlevering wordt soms te hard gezegd dat Wim de doorslag heeft gegeven. Er waren anderen aanwezig bij die vergadering, die hebben gezegd: je kunt die verantwoording niet alleen bij die jongen leggen. Uiteindelijk was het besluit om niet toe te geven unaniem. Ze besloten met zijn allen, daar gaat het om."

Toch hebben de nabestaanden van de 23 geëxecuteerden dit besluit niet altijd begrepen. De oorlog liep al ten einde, was het nodig zo standvastig te blijven, vroegen zij zich af. Nee, vonden de families.

Begrijpen jullie die vraag?

Willemmien Speelman: "Ik begrijp het heus wel. Hun geliefden kwamen om".

Visscher: "Mijn vrouw en ik begrepen dat ook. In 2004 kreeg mijn vrouw een uitnodiging voor de herdenking van de executie van de 23 van Trouw in Vught. Maar mijn vrouw zei: 'Laten we daar niet naartoe gaan, misschien zijn er aanwezigen die niet aan de Speelmannen willen worden herinnerd. We zijn niet gegaan uit respect voor hun verdriet."

Er is nog een Speelman die in het boek van Peter Bootsma naar voren komt: Eik. Een achterneef van Wim. Hij speelde een 'nogal bedenkelijke' rol, meldt Bootsma. Hij was ook gevangen, maar besloot samen te werken met de Duitsers. Hij moest vervolgens het briefje met het ultimatum bezorgen bij de Trouw-verspreiders en dus bij zijn achterneef Wim.

Hoe sprak de familie over Eik?

Willemmien Speelman: "In onze familie is daar nauwelijks over gesproken, wij kenden hem niet. Zijn rol is in de familie altijd wat duister gebleven. Maar toen er eens een reünie was van de meer uitgebreide familie, wilde mijn vader er niet naartoe. Waarom niet? Dat heeft hij eigenlijk nooit gezegd."

Wat betekent het voor jullie om nazaat van een verzetsheld als Wim te zijn?

Willemmien Speelman: "Eerlijk antwoord: je moet dat niet overdrijven, het is echt niet zo dat er op elke familiebijeenkomst over hem is gesproken. Juist daarom hebben we dat boekje geschreven. Bij opa en oma hing een groot portret van hem. Je vroeg je af: wie is hij eigenlijk? Het woord 'verzetsheld' is bij ons nooit gevallen. In Nieuwveen is wel een straat naar hem vernoemd, hier vlakbij. Dat is natuurlijk bijzonder en ik vind het altijd fijn als iemand ernaar vraagt en ik over hem kan vertellen. In de familie is grote bewondering voor de vroege en heldere keuzes die hij heeft gemaakt. De Trouw-mensen die de oorlog overleefden, roemden juist wat zij 'het thuisfront' noemden. De vele vrouwen die de boel thuis draaiende moesten houden, terwijl ze ongerust waren en wellicht lang niet alles wisten en het ook niet altijd eens waren met dat illegale werk. Wachten tot je partner of kind weer opduikt, is zwaar. Spullen in huis hebben die gevaarlijk zijn. Op elk moment konden er mensen aan de deur staan voor een huiszoeking. Zij zijn, in onze ogen, in elk geval helden."

Wat betekent het voor jullie om nazaat van een verzetsheld als Wim te zijn?
Beeld Werry Crone

Eerbetoon aan verzetshelden

Na de oorlog kreeg de familie van Wim Speelman een plaquette ter nagedachtenis aan de oprichters van Trouw, wegens hun rol in het verzet tegen de Duitse bezetting. De tekst luidt: Wie 'vrijheid' zei schreef 't leven af en koos den strijd God en het land gewijd.

Op trouw.nl/75jaar kunt u dit jaar alle artikelen vinden over het jubileum van Trouw. 

Dit jaar staan we uitgebreid stil bij het jubileum van Trouw. Hoe? Dat kunt u hier lezen.