Direct naar artikelinhoud
Theologisch elftal

'Sterke parallel tussen nieuwjaarsduik en christelijke doop'

'Waar de dopeling van oudsher een wit gewaad draagt, tel je nu pas mee wanneer je de oranje muts van de worstenfabrikant op je hoofd hebt'.Beeld ANP

Op 1 januari renden weer tienduizenden Nederlanders het water in. Vanwaar de behoefte aan zo'n erg frisse start van het nieuwe jaar?

De jaarwisseling wordt omgeven met tradities: oliebollen en vuurwerk, het concert van de Wiener Philarmoniker en het schansspringen in Garmisch Partenkirchen. En inmiddels niet meer weg te denken: de nieuwjaarsduik. Het evenement in Scheveningen is het bekendst, maar op talloze plekken in Nederland springen in totaal maar liefst 50.000 mensen het koude winterwater in. Wat bezielt ze?

"Ik ontkom er als theoloog niet aan om hier een parallel met de christelijke doop in te zien", zegt Alain Verheij, schrijver en blogger. "Het is veelzeggend dat het fenomeen van de nieuwjaarsduik in de jaren zestig opkwam. Juist in die tijd kwam de ontkerkelijking op gang en raakten mensen dus massaal los van de christelijke rituelen. En dan zie je dat er onmiddellijk behoefte ontstaat om ze opnieuw vorm te geven. Het hoort blijkbaar bij de mens, het verlangen om het oude achter je te laten en met een frisse start het nieuwe te beginnen. Een schone lei. Ik ben zelf een tijd lang lid geweest van een evangelische gemeente en heb me ook als tiener laten overdopen. Dus ik ken het fenomeen en de bijbehorende verhalen vrij goed. Dat zijn allemaal persoonlijke verhalen die getuigen van het verlangen naar een nieuw begin. Journalisten weten altijd wel een paar levensverhalen rond de nieuwjaarsduik te achterhalen: 'Ik heb kanker gehad. Dat wil ik nu achter me laten en ik wil weer verder met mijn leven' - dat soort dingen. Als je met twaalf dopelingen in een kerk staat, zijn er ook altijd twaalf levensverhalen te vertellen."

Mensen gaan een persoonlijke grens over. Dat past natuurlijk goed bij een nieuw jaar, wat toch al een grenservaring is.
Bas van der Graaf

Grens

Bas van der Graaf, predikant van de Jeruzalemkerk in Amsterdam: "Ja, het is fascinerend om de ontwikkeling van die nieuwjaarsduik te bekijken. Het begon in de jaren zestig als een klein sportief evenement voor een paar fanatiekelingen, maar groeide uit tot een massaal gebeuren. Je ziet dus dat er in de loop van de tijd veel meer aan die puur sportieve uitdaging vastklontert. Als theoloog fascineert me de vraag: aan welk verlangen appelleert dit ritueel? Laat ik de foto's en de bijbehorende verhalen op me inwerken, dan overheerst uiteraard het plezier. Het is iets dat je voor je lol doet. Je viert het leven. Ik zie ook veel overwinningsgebaren, zo van 'Yes, ik durfde het! Ik kon het!'. Mensen gaan een persoonlijke grens over. Dat past natuurlijk goed bij een nieuw jaar, wat toch al een grenservaring is. Voor een kleiner deel van de mensen is het volgens mij daadwerkelijk een diepere symbolische handeling. Dat ze echt iets ouds achter zich laten en met een schone lei willen beginnen. Het zijn die verhalen die het dichtst tegen de symboliek van de christelijke doop aanzitten."

Verheij: "Zoals in wel meer seculiere rituelen zitten het christelijke en wat ik dan maar het 'heidense' noem dicht op elkaar. In de christelijke doop word je ondergedompeld in de werkelijkheid die 'Christus' heet. Je lift mee op het verhaal van Jezus Christus die onderging in de dood en weer opstond. Of je nou de kinderdoop of de volwassendoop aanhangt, het gaat om het onderdompelen in een werkelijkheid die anders is, niet van jou. Het is je gegeven. De hedendaagse variant is meer 'heidens' in die zin dat het jouw persoonlijke heldendom belicht. Zoals Bas terecht opmerkt: Je wilt vastleggen dat jij zo stoer bent geweest. Jij hebt 't geflikt. Mijn lijf is sterk genoeg om het tegen de natuurkrachten op te nemen. Daarin schurkt de nieuwjaarsduik natuurlijk aan tegen de bredere hedendaagse sportieve lichaamscultus."

Van der Graaf: "Je zou kunnen zeggen dat wij Oud en Nieuw markeren met twee oerrituelen. We hebben het vuurritueel en het waterritueel. Met het vuurritueel bezweren we de kwade machten die ons leven bedreigen en het waterritueel is ons moment van catharsis en reiniging."

Je ziet steeds meer dat commercie en media de rol van de kerk overnemen
Bas van der Graaf

Commercieel

Verheij: "Een ander punt van aandacht vind ik de manier waarop de nieuwjaarsduik is ingebed in een commerciële setting. Unox sponsort de nieuwjaarsduik. Daar ontkom je tegenwoordig ook niet meer aan. Waar de dopeling van oudsher een wit gewaad draagt, tel je nu pas mee wanneer je de oranje muts van de worstenfabrikant op je hoofd hebt. Nu ja, vind ervan wat je wilt, maar het oude ritueel dat niet commercieel uitgebuit werd vond ik toch charmanter."

Van der Graaf: "Toch doen commerciële instellingen dat wel razend knap. Je ziet steeds meer dat commercie en media de rol van de kerk overnemen. Op Witte Donderdag, vlak voor Pasen, heb ik soms het gevoel dat ik m'n kerkdienst een beetje als bijgerecht bij het tv-evenement 'The Passion' opdien. Want daarin gebeurt het voor veel mensen immers werkelijk: menselijke emoties en verlangens worden beeldend en pakkend in het lijdensverhaal van Jezus opgenomen. Probeer daar maar eens tegenop te boksen als kerk. Ik denk dat je daar niet mee moet willen concurreren.

"Met Kerst heeft de kerk een heidense oerervaring - de zonnewende - christelijk ingebed in het verhaal van de geboorte van Christus. Een goede greep. Zo waren ook christelijke doopbassins van oudsher vaak gewoon reinigingsbaden. Je moet het menselijke verlangen volgens mij niet doorstrepen, maar christelijk inbedden. Iets dergelijks zou de kerk ook gewoon moeten doen met het onuitwisbare verlangen om Oud en Nieuw ritueel te markeren. In ieder geval wil ik het verlangen dat mensen brengt tot een nieuwjaarsduik uiterst serieus nemen."

In het Theologisch elftal reflecteren twee godgeleerden op de actualiteit. Lees eerdere afleveringen op trouw.nl/theologischelftal