Spijt van politici is geen gewone spijt

Als je de excuses van Rutte vergelijkt met die van Ryutaro Nonomura zijn ze nogal mager. "Mijn hele leven op het spel gezet voor het landsbelang", konden de journalisten op een persconferentie van Nonomura nog net verstaan, terwijl ze toekeken hoe de Japanse politicus zó hartverscheurend huilde dat de rest van zijn woorden verloren ging in woest gesnik. Dat hij intussen steeds maar met zijn vuisten op tafel sloeg, maakte het er niet beter op. Het huilen kwam nadat ze hem hadden gevraagd naar zijn onkosten: Nonomura declareerde eens in de drie dagen een nogal prijzig bezoek aan een saunacomplex. De verklaring van de politicus ging verloren in zijn verdriet. 'Politicus excuseert zich huilend', schreven ze maar op, en zetten het filmpje op internet.

(de tekst loopt door onder de video)

Droge ogen
Nee, dan Rutte, zaterdag in De Telegraaf, die zich verontschuldigde voor zijn verbroken beloften. Die deed het op zijn Hollands met droge ogen. "Duizend euro voor werkend Nederland, niet morrelen aan de hypotheekrenteaftrek en geen geld meer naar de Grieken. Laat ik daar volstrekt helder over zijn: ik zeg daar sorry voor. Dat is niet goed gegaan. Ik baal daar ongelooflijk van", zei hij.

Er waren tijden dat politici het woord 'sorry' zorgvuldig meden. Dat de titel van een lied van Elton John, over hoe 'sorry' het moeilijkste woord lijkt, maar al te vaak werd geciteerd in artikelen over politici die beloften niet nakwamen. Maar de tijden lijken gekeerd. Niet alleen in Nederland, al lijken de woorden 'het spijt me' Mark Rutte wel heel makkelijk de mond uit te rollen.

"Ik had meer op de bal moeten zitten", zei Rutte een paar maanden geleden nog. Volmondig gaf hij toe dat hij 'een ongelooflijke stommiteit' had begaan door te zeggen dat er 'niets mis was' met de afspraak die zijn staatssecretaris Fred Teeven ooit als officier van justitie maakte met een crimineel. Het bleek anders te zijn. "Ik heb de kwestie alleen maar erger gemaakt", erkende Rutte. Hij maakte ook excuses toen bleek dat de financiële hulp aan Griekenland veel hoger zou zijn dan hij had voorgespiegeld.

Nog meer spijt
Het is een trend. Het maken van excuses wordt steeds vaker een onderdeel van het politieke bedrijf. Dat geldt niet alleen voor Mark Rutte, het is een internationaal fenomeen. Barack Obama bijvoorbeeld is er ook een ster in. Toen hij moest terugkomen op zijn belofte dat iedereen die dat wilde zijn bestaande ziektekostenverzekering kon houden op het moment dat zijn Obamacare werd ingevoerd, ging hij diep door het stof. "Het spijt me dat mensen zich in een situatie bevinden die gebaseerd is op beloften die ik ze deed", zei hij. "Ik heb er spijt van dat we de wet niet goed genoeg hebben gemaakt."

Obama heeft ook excuses moeten maken voor andere verkiezingsbeloften die hij niet na heeft kunnen komen. Dat Guantanamo Bay zou sluiten bijvoorbeeld, een belofte die hij nog altijd niet gestand heeft kunnen doen. Maar ook in het Verenigd Koninkrijk is het inmiddels heel gewoon dat een regeringsleider zich excuseert voor een belofte die niet werd waargemaakt.

"Ik zou mijn woorden van destijds wel willen opeten", zei David Cameron bijvoorbeeld toen hij zes jaar geleden werd bevraagd op een verkiezingsbelofte over kinderbijslag. De toenmalige vicepremier Nick Clegg zei dat hij 'zich erg beroerd voelde' over de draai die hij had moeten maken op het gebied van schoolgeld. Was hij ertegen in de campagne, in de regering was hij opeens vóór. "We beloofden dat, we hebben ons er niet aan gehouden en daar heb ik spijt van", zei Clegg.

Onlangs nog moest premier Malcolm Turnbull van Australië door het stof, omdat hij een bedelaar geld had geven terwijl hij zijn kiezers juist daarvoor nog had opgeroepen dat niet meer te doen. "Het spijt me als ik mensen teleur heb gesteld", zei Turnbull.

Vertrouwen
Het fenomeen van de zich excuserende politicus groeit, stelt ook Alice MacLachlan, universitair hoofddocent filosofie aan de York University in Toronto, Canada. Dat komt niet zozeer doordat politici van nu een beter moreel kompas hebben. Het komt vooral doordat het publiek erom vraagt. Als één politicus zich excuseert en anderen volgen zijn voorbeeld, dan is een norm gezet. Het publiek vraagt dan om excuses, en die vraag wordt beantwoord.

MacLachlan verdiepte zich in de merkwaardige paradox dat het publiek steeds vaker van politici eist dat ze hun excuses aanbieden, terwijl die excuses bij datzelfde publiek ook een tegenreactie oproepen. Want geeft een politicus toe dat hij fout zat, dan is de reactie ook 'hoe kunnen we zo'n vent nog vertrouwen?'.

Zo vergaat het ook Rutte. 'Verbroken beloftes interesseren Rutte geen fuck', twitterden mensen deze week. 'Rutte wil alleen maar opnieuw premier worden'. 'Rutte zegt zo vaak sorry dat het geen zak meer voorstelt.'

Excuustraject
Het zou ook te makkelijk zijn. Even sorry zeggen, en dat het publiek dan zegt: oké, zand erover, je mag met een schone lei beginnen. Toch is het nuttig dat politici zich excuseren, schrijft MacLachlan. Omdat ze met die excuses impliciet zeggen dat de normen zoals die voor iedereen gelden, ook voor politici gelden. Dat zij, omdat ze nu eenmaal dit beroep hebben, niet opeens iets anders verstaan onder 'beloofd is beloofd'.

Wel is het zaak dat de politicus echt excuses maakt, zoals het hoort. Dat hij het hele excuustraject bewandelt. Dat houdt in dat hij eerst erkent dat zijn woorden of daden verkeerd waren, dan dat anderen zijn benadeeld, vervolgens dat hij erkent dat zij beter hadden verdiend en ten slotte de vaststelling dat hij daarom zijn woorden of daden veroordeelt. Het gaat er niet eens zozeer om dat zijn excuus welgemeend is, maar dat al die stappen worden uitgesproken. Als dat is gebeurd, dan is het mogelijk dat hij een frisse start kan maken. Dat kiezers hem opnieuw hun vertrouwen geven, omdat hij heeft laten zien dat hij weet wat goed en slecht is. Omdat ze niet zozeer de politicus weer vertrouwen, daar zal hij meer voor moeten doen, maar wel het systeem.

Tactiek
Dat is zelfs mogelijk als Rutte dat 'sorry' helemaal niet meende, iets wat u en ik en waarschijnlijk alle anderen op onze klompen aanvoelen. Het 'spijt' van Rutte is niet dezelfde spijt die je voelt als je onterecht bent uitgevallen tegen een collega, als je een stomme fout maakte. In Ruttes borststreek zit vast niet dat klemmende, dat adembenemende. Niet vanwege die duizend euro in ieder geval. Hij zei het natuurlijk vooral omdat hij vertrouwen wil, en weet dat hij dat zelf beschaamde. Het is een tactiek die kan werken. Maar zeker dan moet hij het wel goed spelen.

Want een halve sorry uit de mond van een politicus heeft stukken minder waarde. Een beetje sorry ervaart het publiek het niet als een 'apology', maar als een 'nonpology': een nepexcuus. "Er zijn fouten gemaakt", zegt een politicus dan. Een variant die ook veel voorkomt: 'als ik iemand heb beledigd, dan spijt me dat'. Premier Balkenende was een ster in nietszeggende lijdende zinnen: "Als er fouten worden gemaakt, worden die ruiterlijk erkend."

Dat is natuurlijk geen echt excuus. Net zomin als de excuses van Donald Trump: "Het spijt me als ik iets pijnlijks heb gezegd". Hij zei wel 'spijt', maar feitelijk beschuldigde hij alle mensen die hij beledigd heeft ervan overgevoelig te zijn.

Effectief
Rutte maakte zijn excuses vermoedelijk meer vanwege het waarschijnlijke effect dan vanwege zijn diep doorvoelde spijt. Dat maakt geen donder uit, zo blijkt uit ervaringen uit de wereld van de bemiddeling. Je excuses aanbieden, schuld op je nemen voor eventuele fouten, ontspant de relatie tussen twee partijen. Of die partijen kiezer en gekozene zijn, zoals in dit geval, of handelspartners, maakt eigenlijk niet uit. "Het is één van de minst kostbare en meest effectieve investeringen die je kunt doen", zei onderhandelingsdeskundige Robert Fisher dertig jaar geleden al.

Dat Rutte het volk en Samsom zijn fractie excuses maakten, betekent niet dat zij het vertrouwen alweer hebben teruggewonnen. Maar het zal ze in ieder geval verder brengen dan de krijspartij van de Japanse Nonomura. "Ik zette mijn leven op het spel voor het land", jammerde die, maar daarmee nam hij niet echt schuld op zich. Er zal meer aan de hand zijn geweest, maar Nonomura moest aftreden.