Het valt niet mee om kerk en staat te scheiden in Griekenland

Het was een ongekend, en volgens veel Grieken provocatief gebaar, direct bij zijn be­ëdiging. De kersverse premier Alexis Tsipras legde in januari 2015 geen eed af aan de aartsbisschop van Athene, maar zwoer in een civiele belofte trouw aan de grondwet. Al zijn voorgangers hadden zich laten zegenen, maar Tsipras ging voor de ceremonie langs bij aartsbisschop Ieronymos en deelde hem beleefd mee dat hij thuis kon blijven. De minister-president wilde zo zijn verkiezingsbelofte kracht bij zetten om de invloed van de orthodoxe kerk op het openbaar bestuur te verkleinen.

Direct na zijn aantreden had Tsipras zijn handen vol aan de onderhandelingen met de Europese Unie en het Internationaal Monetair Fonds over bezuinigingen in ruil voor miljardenleningen, en pogingen om te voorkomen dat zijn land de euro moest inleveren. Maar nu Griekenland sinds augustus officieel van het leningeninfuus af is, heeft de regering ook tijd voor andere beleids­terreinen.

Vorige week bereikte Tsipras een akkoord met de als gematigd bekend staande aartsbisschop: tienduizend geestelijken verliezen hun ambtenarenstatus. Wel blijft de staat hun betalen, zij het indirect. Hun salaris wordt in een speciaal fonds gestort waar de kerk over kan beschikken. Verder gaan kerk en staat gezamenlijk onroerend goed beheren waarover ze nu beide het eigendom claimen.

Wederzijds respect

“Vandaag hebben we een historische overeenkomst bereikt die voordelen biedt voor beide kanten. Ons doel is de autonomie van de Griekse kerk te versterken, en haar rol te erkennen”, zei Tsipras. “Wij zelf en deze overeenkomst tonen onze intentie om een stap vooruit te zetten, met wederzijds respect”, voegde aartsbisschop Ieronymos toe. De Heilige Synode, het bestuur van de kerk bestaande uit Ieronymos en 81 bisschoppen, vergadert vandaag over de deal. Daarbij wordt het nodige vuurwerk verwacht.

En dat terwijl duidelijk is dat de ‘historische overeenkomst’ maar een heel klein stapje vormt, als je bekijkt hoe sterk de orthodoxe kerk en de Griekse staat met elkaar verweven zijn. De rol van de kerk is stevig verankerd – om te beginnen in de Grondwet. ‘In de naam van de heilige, consubstantiële en ondeelbare Drie-eenheid’ zijn de eerste woorden van de belangrijkste wet van het land. ‘De toonaangevende religie in Griekenland is die van de Oosters-Orthodoxe Kerk van Christus’, begint artikel 3.

Even verderop valt te lezen dat ‘het kerkelijk regime dat in bepaalde districten van de staat bestaat, niet wordt geacht in strijd te zijn met de bepalingen van het voorgaande lid’. Met andere woorden: andere religies zijn toegestaan, zolang ze de orthodoxe kerk maar niet in de weg zitten.

Nationale identiteit

De meeste Grieken hebben daar geen moeite mee. Premier Tsipras behoort als openlijk atheïst tot een kleine minderheid: maar liefst 90 procent van de bevolking noemt zich Grieks-orthodox. Verder gelooft maar liefst 92 procent van de Grieken in God, blijkt uit een meerjarig onderzoek dat het Amerikaanse Pew Research Center in 34 Europese landen uitvoerde en waarvan het de resultaten afgelopen maand presenteerde. Daarmee zijn ze veruit koploper; de Russen volgen met 75 procent op gepaste afstand.

Verder vindt ruim driekwart van de Grieken dat het orthodoxe christendom bepalend is voor hun nationale identiteit. Ze dichten de kerk een grote rol toe in het bewaken en bewaren van taal en geloof tijdens de 400-jarige overheersing door de Ottomanen. Wel ligt het kerkbezoek relatief laag; in de praktijk hechten de Grieken vooral aan gebruiken, tradities en rituelen.

Die zie je dan ook overal terug in het dagelijks leven. Vrijwel alle kinderen worden gedoopt. Leerlingen op alle Griekse scholen beginnen hun dag met een gebed. In overheidsgebouwen zijn religieuze iconen eerder regel dan uitzondering; in rechtbanken hangt er zelfs een boven de stoel van de rechter. Wie niet in de kerk trouwt of begraven wil worden zonder priester erbij, heeft wat uit te leggen. En Griekenland kent met 88 het hoogste aantal priesters per 100.000 inwoners – Italië volgt met 83.

Clandestiene moskeeën

Maar de macht van de kerk reikt veel verder, direct en indirect. Jarenlang lag ze dwars bij de bouw van een moskee in Athene – de enige hoofdstad in de Europese Unie zonder officieel islamitisch gebedshuis. En dat terwijl er, sinds de immigratie uit Azië en het Midden-Oosten in de jaren negentig op gang kwam, inmiddels enkele honderdduizenden moslims in de stad wonen. Zij bidden noodgedwongen in een van de naar schatting honderd clandestiene moskeeën in garages en kelders van appartementencomplexen.

In 2006 besloot de regering dat de moskee er toch moest komen – op een onaantrekkelijke locatie in een vervallen buurt ver buiten het centrum, en zonder minaret. Het bestuur wordt door de staat aangesteld. En er komt er maar één, waar alle verschillende stromingen binnen de islam hun heil moeten zoeken.

Intussen staat de moskee er nog steeds niet. De bouw loopt keer op keer vertraging op door tegenwerking en protesten van de buurt en conservatieve Grieken. De kerk is nu officieel voorstander – niet in de laatste plaats omdat de overheid heeft gezegd hard te zullen optreden tegen de illegale moskeeën als de officiële eenmaal open is. Maar conservatieve bisschoppen blijven zich openlijk verzetten.

Verbod op crematies

Het wordt ook aan de invloed van de kerk toegeschreven dat de veelal Turks en Bulgaars sprekende moslims in de regio Thracië, in Noordoost-Griekenland, hun eigen moefti’s niet mogen kiezen. Ook die worden door de staat aangesteld.

Andere kerken – de katholieke en protestantse – hebben het wat makkelijker, zolang zij zich niet al te veel profileren. De wettelijke bepaling dat een lokale orthodoxe bisschop de bouw van een gebedshuis van een andere godsdienst moest goedkeuren, is in 2006 geschrapt.

In dat jaar werd ook het verbod op crematies afgeschaft, ondanks fel verzet van de orthodoxe kerk. Die vindt dat die getuigen van een gebrek aan respect voor de schepping van het menselijk lichaam. Maar twaalf jaar later is er nergens in het land nog een crematorium. Ook dat komt door verzet van lokale kerken en gemeenschappen, en de angst daarvoor bij eigenaren van land die dat bij nader inzien toch maar niet ter beschikking stellen. Gevolg is dat wie per se gecremeerd wil worden, meestal uitwijkt naar buurland Bulgarije.

Tegen die achtergrond van formele en informele macht en invloed lijkt het ontnemen van de ambtenarenstatus van 10.000 geestelijken klein bier. Zeker omdat de staat de 200 miljoen euro die hij hier jaarlijks mee kwijt is gewoon aan de kerk blijft betalen, zij het in een fonds.

De staat is neutraal 

Toch is de weerstand binnen de heilige synode tegen de deal die aartsbisschop Ieronymos met Tsipras sloot, groot. Een meerderheid zal vandaag tegen stemmen, denkt bisschop Anthimos van Thessaloniki, de tweede stad van het land. “De overeenkomst zaait verdeeldheid en kan geen doorgang vinden. Het zou nationale zelfmoord betekenen”, zei hij op televisie. En, refererend aan de gezamenlijke toespraak van Tsipras en Ieronymos na het bereiken van overeenstemming: “Ze zaten er naast door de indruk te geven dat we het ermee eens zijn dat kerk en staat gescheiden worden.”

Premier Tsipras stoomt intussen door: hij wil artikel 3 van de grondwet aanpassen om duidelijk te maken dat de staat religieus neutraal is. De kans dat hem dat lukt, lijkt klein.

De grootste oppositiepartij Nieuwe Democratie is tegen een scheiding van kerk en staat. En ook binnen Tsipras’ partij Syriza is niet iedereen het erover eens dat dit nu het moment is om dat formeel te regelen.

Op zijn laatst over tien maanden zijn er parlementsverkiezingen, en velen zijn bang dat een rel met de kerk stemmen gaat kosten. Anderen vragen zich af of er geen urgentere problemen zijn in Griekenland. De veranderingen veranderen immers vooral de papieren werkelijkheid. Dankzij de stevige maatschappelijke positie verwacht niemand dat de invloed van de kerk er echt onder zal lijden.

Lees ook

Een echte Griek is orthodox

In het overwegend orthodoxe Griekenland hebben religieuze minderheden het nog steeds niet gemakkelijk. Dat moet veranderen, vindt de (socialistische) regering.