Klimaatfilosoof Bruno Latour vindt Trump verhelderend: ‘Hij zegt: Is jullie aarde in gevaar? Nou de onze niet’

Googel de naam ‘Latour’ en op uw scherm verschijnen onafzienbare druivenvelden, hier en daar onderbroken door een chateau. Het is het domein van wijnproducent Maison Louis Latour in Bourgondië. Het is ook de geboortegrond van Bruno Latour,  waarschijnlijk de meest geciteerde denker van dit moment. 

Hoewel de 72-jarige filosoof en antropoloog in zijn nieuwe boek ‘Waar kunnen we landen?’ aandacht vraagt voor ‘het Aardse’ –  grond, Heimat, terroir – wil hij het over het domein van zijn familie liever niet hebben, zo blijkt bij zijn bezoek aan Amsterdam, waar hij in de ­lobby van een hotel aan de gracht vragen ­beantwoordt.  “Druiven en wijn zijn interessant gezien the thickness of the soil”, zegt Latour ietwat cryptisch, met een zwaar Frans accent. “Maar ik heb me mijn leven lang beziggehouden met wetenschap.”

Medeplichtig

Dat is een understatement. Met zijn kritische studies naar leven en gedrag van wetenschappers liet Latour zien dat feiten niet zomaar in het wild opduiken; ze zijn afhankelijk van mensen die erin geloven, niet alleen de wetenschappers zelf, maar ook ­journalisten en politici. Die rebelse, maar ook heel invloedrijke theorie leverde hem later de beschuldiging op medeplichtig te zijn aan de huidige scepsis tegenover klimaatwetenschappers. 

Je kunt ook zeggen dat de zege van ­iemand als Donald  Trump Latours gelijk juist heeft bevestigd. Want inderdaad: onder zijn leiding verkiezen hele volksstammen de ­verzamelde klimaatwetenschap te negeren. Ze willen er gewoon niet aan. En dan heeft het volgens Latour weinig zin met nóg meer feiten aan te komen.

“Het probleem is dat de kennis over het klimaat berust bij de wetenschap”, legt Latour uit. “De meeste mensen herkennen de verandering niet. Ze zeggen: er gebeuren rare dingen in mijn tuin. Maar verder is het leven goed.” Volgens Latour missen we dan ook de psychologische gesteldheid om de feiten tot ons door te laten dringen. We moeten veranderen, maar dóen het niet – ziedaar het probleem. 

Van die onwil te veranderen is Donald Trump hét symbool geworden. “Zoals zoveel mensen was ik totaal geshockeerd dat Trump president werd”, legt Latour uit, want de Franse denker maakt zich wel degelijk ernstige zorgen over de gevolgen van klimaatverandering. “Tegelijk zag ik dat er een wereldwijd experiment gaande was dat benoemd moest worden. Dat is de taak van de intellectueel.” 

Dat wereldwijde experiment, dat is het ­opnieuw bepalen wat het betekent érgens te leven. Opnieuw, omdat we nu pas beginnen te beseffen dat er een grens is aan het incasseringsvermogen van de aarde. Natuur is niet meer het pittoreske achtergronddoek van ­onze activiteiten, ze is zélf zogezegd op het podium gesprongen, ze slaat terug met ­orkanen en droogtes.

Politieke consequenties

Dat had Latour al ­uitgelegd in zijn vorige boek ‘Oog in oog met Gaia’, een boek dat hij nu ‘veel te moeilijk’ noemt. In Waar kunnen we landen?, inderdaad veel overzichtelijker, trekt hij de politieke ­consequenties. Als we onze verhouding tot het aardse, de aarde, dé natuur opnieuw moeten overdenken, wat zijn dat de politieke consequenties? Wie betaalt? Wie mag meepraten?

Een urgentere vraag is amper te bedenken en het verbaast dan ook nauwelijks dat tijdens Latours bezoek aan Amsterdam ergens in ­Europa een opstand uitbreekt tegen nieuwe regels om broeikasgassen terug te dringen. Dit weekend zijn het Latours eigen landgenoten die met luidruchtige blokkades protesteren ­tegen hogere benzineprijzen, een maatregel waarmee president Macron de klimaatdoeleinden dichterbij wil brengen. Daags tevoren, ­tijdens de boekpresentatie in een volgepakte Amsterdamse Zuiderkerk, had Latour al ­gewezen op deze ‘gele hesjes’’. Typisch mensen die de waarheid over klimaatverandering niet onder ogen willen zien. 

“Het is geen kwestie van ‘waarheid’”, reageert Latour onmiddellijk, het woord waarheid met zijn handen voorziend van aanhalingstekens. “Die demonstranten voelen zich verraden. En daarin hebben ze gelijk. Het is hetzelfde met de populistische bewegingen in Nederland, in Duitsland of in Italië. Overal! Aan die mensen is het idee verkocht dat ze ­eindeloos kunnen doorconsumeren.”

“Dat leek ook lange tijd zo, vooral door de beschikbaarheid van olie. Al die tijd is hun verteld dat ze het gevoel ergens bij te horen beter konden verruilen voor de belofte van oneindige ­ontwikkeling. En nu krijgen ze ineens te ­horen dat het voorbij is. The fiesta has finished. ­Alleen zijn ze nooit gewaarschuwd. Dan is het volkomen logisch dat je zegt: als je ons die ­beloofde globalisering niet geeft, bescherm dan tenminste de identiteit die we daarvoor hebben opgegeven.” Korte stilte. “Al is die identiteit natuurlijk ook een droom.”

U begint uw boek met Donald Trump, de ­personificatie van het identitair verzet. Dat hij uit het Klimaatakkoord stapte, moet u ­hebben geschokt. Toch schrijft u dat u hem dankbaar bent.

“Donald Trump is verhelderend. Hij praat zo bruusk, dat duidelijk wordt wat er aan de hand is. Voordat hij op het toneel verscheen, ­dachten we nog: als we samenkomen en ­praten, komen we er wel uit. Toen Amerika botweg uit het Klimaatakkoord stapte, werd duidelijk dat het zo niet meer werkt. Trump zegt gewoon: ‘Is jullie aarde in gevaar? Nou de onze niet’. Hij maakt duidelijk dat er geen­ ­gemeenschappelijke aarde meer ís. Populisten trekken zich terug op hun stukje aarde. Daar moeten we eerst een antwoord op vinden.”

Hoe dan? Moeten we meegaan in de nationalistische idioom van Heimat en natie? Dat vind ik nogal eng. 

“Yes, yes, yes, het probleem is alleen dat miljoenen mensen het er wél over hebben. Dus is het zinloos níet te praten over grond, territorium, Heimat. Want praten over mondiale ­problemen zegt mensen niets, dat correspondeert niet met een stuk grond waar ze om geven – hun land, hun streek. Dáár zit politieke energie, dat is wat mensen raakt. Maar dat heeft links nooit begrepen – tenminste niet in Frankrijk. Dat is ook best begrijpelijk, want linkse partijen waren deel van de globaliseringsbeweging.  Arbeiders moesten ook het vliegtuig kunnen nemen, er was genoeg voor iedereen. Maar nu staan we voor een volstrekt nieuwe situatie, daar moeten we allemaal aan wennen. Linkse partijen moeten de focus verleggen naar het aardse, niet naar ‘de planeet’, maar naar het stuk aarde waarbij mensen zich betrokken voelen.” 

U kreeg gisteren nog een vraag van een linkse bezoeker.

“Prachtig was dat. Die man die vroeg waarom ik het ‘zo moeilijk maakte’. Want we weten toch wie er verantwoordelijk is voor de vervuiling? De kapitalisten! De grote bedrijven! Laten we het dáár dan over hebben. Maar we weten nog helemaal niks. Miljoenen mensen zijn bezig te herdefiniëren wat het betekent érgens te wonen – daar moet je eerst naar vragen.”

Die tijd is er toch helemaal niet?

“Vreemd genoeg, juist áls de vraag urgent is, moet je afremmen. Eerst inventariseren. Eerst beschrijven. Als je niet weet wat het voor mensen betekent érgens te wonen, kun je niet verder. Ik máák de zaken niet moeilijk, ze zíjn moeilijk. En tegelijk is het duidelijk wat ons te doen staat. Vraag mensen zélf te beschrijven wat de condities van hun bestaan zijn. Met wie kun je leven? Van wie ben je afhankelijk?”

U gaat zelf regelmatig het Franse platteland op om die vraag te stellen. Dan krijgt u waarschijnlijk meteen een anti-immigratieverhaal te horen.

“Juist niet. Dát krijg je als je mensen vraagt wie ze zijn, niet als je ze vraagt wat ze nodig hebben. Als je naar dat laatste vraagt, in ­willekeurig welk Frans of Duits dorp, merk je onmiddellijk dat mensen hun interesse in ­politiek hervinden. Ze beseffen ook meteen wie ze nodig hebben – heel andere mensen dan degenen aan wie ze denken als je komt praten over identiteit.”
Dan, opgetogen dat de actualiteit zijn theorie bevestigt: “Kijk naar de brexit! De hele tragedie is een perfecte illustratie van de illusie dat je je kunt opsluiten in het lokale. Dat realiseren de Engelsen zich nu elke dag. Ze bewonen een bepaald gebied en juist dat verbindt hen met anderen. Een Engelse minister begreep plotseling dat Dover belangrijk is voor Engeland. Daar had hij nou helemaal niet aan gedacht. Rijden daar vrachtwagens heen en weer? En als we ze tegenhouden lijdt de Britse economie schade? Schokkend nieuws!”

Zegt u eigenlijk dat het experiment dat u ­voorstelt al in volle gang is – dankzij brexit en dankzij Trump?

“Inderdaad. Midden in de ellendige desoriëntatie zie ik twee lichtpuntjes. Trump maakt een totaal fiasco van het idee dat de grens gesloten kan blijven. En de brexit… dat is zó prachtig. Nu ze eruit gaan, beseffen ze pas wat ze nodig hebben van andere landen: dít en dát en dít en dát. Eerst dachten ze dat Europa hun vijand was. Nu beseft zelfs Labour dat Europa arbeiders betere bescherming biedt dan die idiote Thatcheriaanse regering. Zo gebeurt exact wat ik bepleit: de aandacht voor identiteit verschuift naar de aandacht voor de vraag wat het eigenlijk betekent érgens te wonen. Wat ik ­beschrijf, gebeurt al. Daarom ben ik ook niet pessimistisch.
“Veel jongeren vinden klimaatverandering nú al belangrijker dan werkgelegenheid – en dat in Frankrijk. U ziet hoe snel we kunnen veranderen. Het aardse is er al, iedereen weet dat we ergens moeten landen. En dat is noch op een globe, noch op een stukje land met een hek eromheen.”

En Nederland? Dat zal het nieuwe klimaatregime misschien makkelijker verstouwen, vermoedt Latour. Weliswaar hebben Hollanders met hun VOC-mentaliteit aan de wieg van de mondialisering gestaan – zeker niet altijd ten voordele van de ‘ontdekte’ volkeren. Maar ­tegelijk kampen ze al eeuwenlang met een weerspannige zee die weinig ruimte biedt voor het idee dat ‘natuur’ zich gedraagt als een onveranderlijk decorstuk. Bovendien, lacht Latour: “De illusie dat de aarde ons ­eindeloos ter wille blijft staan vind je eerder in Amerika of in Rusland. Uw land is daarvoor te klein.”

Wie is Bruno Latour?

Toen Bruno Latour (Baume, 1947) als jonge filosoof een baan kreeg in Ivoorkust, viel hem op dat Afrikanen door de Fransen voor wie hij werkte als minder rationeel beschouwd werden. Dat voedde zijn interesse in de vraag waarop ons idee van kennis, waarheid en rationaliteit gebaseerd is. Hij begon wetenschappers te bestuderen zoals een antropoloog een vreemde volksstam. De boeken die hij daarover uitbracht, zoals ‘Laboratory Life’ (1979) hadden grote invloed. Later werd hij ervan beschuldigd te hebben meegewerkt aan het post-truth tijdperk, wat zeker niet zijn bedoeling was. Latour wilde alleen benadrukken dat wetenschap afhankelijk is van netwerken waarin wetenschappers, politici en de media elkaar ondersteunen. 
De laatste jaren houdt Latour zich vooral bezig met het thema natuur en klimaat en met klimaatpolitiek. Daarbij werkt hij veel samen met wetenschappers, maar ook meer en meer met kunstenaars. Voor 2020 staat een tentoonstelling in Karlsruhe gepland.
Behalve tientallen boeken over wetenschap, religieuze taal, ­moderniteit (‘We zijn nooit ­modern geweest’), natuur en ­klimaat, schreef Latour onder meer een multimediale opera over de straten van Parijs. 

‘Waar kunnen we landen? ­Politieke oriëntatie in het Nieuwe Klimaat-regime’. Vertaling Rokus Hofstede, 132 blz., € 19,50. Uitgeverij Octavo.

Lees ook:

We zijn in oorlog met de aarde, maar wie staat aan welke kant?

Zijn de mensen de enigen die handelingen verrichten? Of handelt de aarde zelf ook? De Franse socioloog en filosoof Bruno Latour morrelt aan ons waarheidsbegrip en wil alle dingen laten spreken.

Recensie  van ‘Oog in oog met Gaia’

Gezien de op handen zijnde ecologische catastrofe, kan de wetenschap er niet meer mee volstaan de zaken nog sec te beschrijven - als dat überhaupt ooit mogelijk was, aldus Latour.