Theoloog des Vaderlands: ‘Opstellers Nashville-manifest moeten excuses maken’

Theoloog des vaderlands Stefan Paas draagt die titel omdat hij ambassadeur wil zijn voor de theologie. Dat kan de hoogleraar theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Theologische Universiteit Kampen volop zijn, na deze week, waarin de Nashville-verklaring over seksualiteit en geloof de media beheerste. Over zijn collega aan de VU die wordt berispt vanwege zijn vergelijking tussen de genderdiscussie en de nazi-ideologie kan hij niks zeggen, dat laat hij aan zijn werkgever. Maar over de Nashville-verklaring is hij des te duidelijker: hij vindt dat dit in het Nederlands vertaalde Amerikaanse document kwesties rond homoseksualiteit, gender en geloof “op een buitengewoon ongevoelige, domme en botte manier” aan de orde stelt.

Paas: “Maar op een wat vreemde manier biedt het ook gelegenheid om te laten zien waarom theologie nodig is: om te voorkomen dat dit soort verklaringen de lucht in gaan die zo weinig theologisch doordacht zijn.”

Onder de Nederlandse vertaling staan 250 handtekeningen, meest van dominees. Theologen, vakgenoten van u. Hoezo schieten zij theologisch tekort?

“In de verklaring ontbreekt elk hermeneutisch besef. Hermeneutiek gaat over context en achtergrond bij de Bijbel. Wat is het voor een boek, hoe zit het in elkaar, wat is de geest, hoe heeft de kerk morele vraagstukken altijd benaderd? Op al die punten faalt dit document. Het pakt lukraak wat teksten en gooit die op een hoop. Voor zover er argumentatie plaatsvindt is die puur gebaseerd op biologie. Er wordt van alles geroepen over Gods natuur en hoe dat werkt, maar dat leest men af aan de complementariteit van de geslachtsorganen. Dat is niet echt theologische argumentatie. Dat is om je heen kijken en zeggen: zo ziet mijn gezonde boerenverstand het, en daar plak ik dan de naam God bij. Maar daar wordt het geen theologie van.”

Hoe wordt het dan wel theologie?

“Als je zomaar wat teksten uit de Bijbel pakt kun je je concentreren op passages die negatief spreken over homoseksualiteit. Tegelijkertijd staan er in de Bijbel hele radicale teksten, die het traditionele beeld van huisje, boompje, beestje onderuit halen. In het Nieuwe Testament ontmoeten deze twee werelden elkaar en ze schuiven over elkaar heen. De wereld van het hier en nu, de schepping genoemd, en de wereld van de toekomst, het koninkrijk van God. Je ziet het aan Paulus, die zegt in onze ogen hele conservatieve dingen, maar ook hele radicale, al wil hij niet dat de boel ontploft. Dat is de beweeglijkheid van de christelijke ethiek, die ethiek is moeilijk voor eens en altijd vast te leggen. Die eigenheid van de christelijke moraal laat zich niet makkelijk verzoenen met dit document, dat uitstraalt: dit is voor eens en altijd zo, en andere christenen die er anders over denken hebben gewoon ongelijk. De christelijke ethiek heeft ook een zekere flexibiliteit. Dit document is er, maar aan de andere kant konden in een christelijke kerk in Nederland voor het eerst homo’s trouwen.”

Dus dan is het maar net hoe een gelovige zelf in elkaar steekt, wat die eruit plukt?

“Wat je beklemtoont in de Bijbel zal voor een deel te maken hebben met je temperament, met hoe je in de wereld staat. Natuurlijk, laten we daar eerlijk in zijn. Maar die beweeglijkheid van bijbelse ethiek is ook een uitdrukking van de veelkleurigheid wat het betekent om in Christus te geloven en hem te volgen in het concrete leven in telkens nieuwe contexten. Het leven is nu eenmaal complex en veelkleurig. Dat is een van de redenen dat in de Bijbel steeds wordt benadrukt dat je elkaar nodig hebt, en dat de christelijke gemeenschap veelkleurig is.”

Welke conclusies trekt u zelf uit de Bijbel over homoseksualiteit en gender?

“Ik blijf zeggen dat ik me daar in het openbaar niet over uitspreek. Er zijn christelijke homo’s – meer dan mensen denken – die er diep van overtuigd zijn dat hun geloof niet toestaat dat ze een relatie hebben. Ik ken ook christelijke homo’s die uit volle overtuiging een relatie aangaan en daarin Gods liefde ervaren. Allebei de groepen verwachten steun. Als ik me publiekelijk uitspreek, heb ik het gevoel dat ik daar een bepaalde groep pijn mee doe die het al moeilijk genoeg heeft.”

Maar u bent christelijk gereformeerd, en de Christelijke Gereformeerde Kerken wijzen homoseksuele relaties af en vinden dat de dominees praktiserende homoseksuelen in pastorale relaties moeten vermanen.

“Ja, maar de christelijke gereformeerden zijn niet één pot nat is, er zijn ook cgk-kerken die afwijken van de landelijke lijn. Mijn eigen standpunt is wel wat ruimer dan dat van de synode, hoeveel ruimer laat ik in het midden.”

U bent het niet eens met de Nashville-verklaring, maar die komt wel uit orthodoxe hoek. Vindt u dat lastig?

“Nee. Onder orthodoxe protestanten zit dit aan de uiterst conservatieve rand. Vanuit orthodox-protestantse kringen kwam ook veel protest. Dit is voor refo-kringen een stap terug. Er is inmiddels consensus dat homo’s homo mogen zijn. Of ze het mogen doen, daar scheuren de gelederen. Er zijn aardig wat orthodoxe protestanten die zeggen: trouwen vind ik een hele grote stap, dat is voor man en vrouw. Maar ze willen niet dat mensen in wanhoop langs de weg gaan cruisen, dus om erger te voorkomen, laten ze dan in vredesnaam maar een relatie beginnen. Van degelijke orthodoxe protestantse dominees heb ik gehoord dat ze die lijn kiezen. Ik heb ook kerkdiensten in reformatorische kerken meegemaakt waarin werd gebeden voor mensen die worstelen met homoseksuele gevoelens, dat ze zich veilig kunnen voelen. Daar kun je heel cynisch over doen en zeggen: leuke vrome praat. Maar dat wordt wel gemeend, er wordt een weg gezocht.”

Hoe kunnen homo’s zich veilig voelen in een omgeving waarin hun een relatie niet wordt toegestaan? Verdraagt zich dat met de term veiligheid?

“Ja, dat is een ingewikkelde, die term wordt verschillend beleefd naarmate je andere vragen en eisen stelt. Een organisatie als Hart van homo’s, die uitgaat van een celibatair leven voor homo’s, vindt een veilig klimaat wel mogelijk binnen die kerken. Maar als je een relatie begint in een kerk waarin dat not ­done is, zal dat waarschijnlijk niet veilig voelen. Ik denk dat er dan weinig anders opzit dan een andere kerk te zoeken. Misschien dat een aantal van hen buiten de kerk terecht komt.”

Uit het laatste SCP-rapport bleek dat jonge gelovigen orthodoxer worden. Betekent dat ook dat de ruimte voor homoseksuelen in behoudende kerken minder wordt?

“Dat is heel moeilijk te voorspellen. Het SCP vraagt niet naar opvattingen over seksualiteit, maar naar geloof in een persoonlijke God en dat soort dingen. Maar het is een foutief idee dat als mensen orthodoxer worden in hun geloofsopvattingen, ze ook automatisch strenger worden over seksuele relaties, of ongevoeliger voor de problemen waarmee homojongeren of transgenders worstelen. Dat hoeft helemaal niet, integendeel zelfs.”

Denkt u dat deze kwestie schadelijk is voor kerken in het algemeen?

“Zeker bij mensen die niet heel erg op de hoogte zijn van de verscheidenheid in de protestantse wereld, kan dit het beeld van christenen bevestigen dat zij altijd tegen vrouwen zijn, tegen homo’s. Maar we moeten het niet overdrijven. Het zal vooral bestaande ideeën bevestigen, niet zozeer nieuwe ideeën geven. Maar het image van de kerk interesseert me niet zo. Waar ik mee te doen heb is met mensen die soms al een geschiedenis achter de rug hebben van psychisch lijden, uitstoting, suïcidale neigingen, en dan dit er weer overheen krijgen. Dat geeft echt pijn in mijn hart.”

Hoe kunnen die het best worden geholpen?

“Met zeggen dat dit manifest fout is. Het zou heel mooi zijn als de opstellers met een nieuwe, pastorale verklaring komen waarin ze excuses aanbieden. Niet om religie-critici tevreden te stellen, of om zich te verontschuldigen voor hun theologische overtuiging, maar om te laten zien dat men beseft wat men op deze manier aanricht bij kwetsbare mensen. Verder hoop ik dat die kwetsbaren lieve mensen ontmoeten in hun omgeving, die een arm om hen slaan en zeggen: ik help je door deze week heen. Veel meer zit er op dit moment niet op vrees ik.”

Wat hebben ze aan een arm om hen heen, als zij op zondag in hun kerk blijven horen dat homoseksuele relaties zondig zijn en dat het heel verkeerd is dat in andere kerken homo’s kunnen trouwen?

“Ja, dat is een punt. Ik zou tegen dominees zeggen: wees voorzichtig met wat je roept in het openbaar of van de preekstoelen af. Je moet niet te veel stoere dingen zeggen omdat je zo nodig duidelijk wilt zijn.”

Maar als dat nou de leer van die kerk is, dan kun je van een dominee toch niet verwachten dat die die leer verzwijgt?

“Ja, het kan dat je in geweten overtuigd bent dat de leer zich tegen homoseksuele relaties verzet. Maar dan nog moet de dominee steeds de afweging maken: zeg ik dit om gezien te worden als iemand die recht in de leer is, of doe ik dit voor mensen die het ingewikkeld vinden om geaccepteerd te worden en zichzelf te accepteren? Ik denk dat het in negen van de tien gevallen niet helpt in het openbaar dingen te roepen.”

Moet dit onderwerp helemaal buiten een kerkdienst blijven?

“De toon is belangrijk. Ik maakte een dienst mee waarin een christelijke gereformeerde dominee bad voor mensen met homoseksuele gevoelens. Hij deed dat op een orthodoxe, conservatieve manier, hij suggereerde echt niet dat je daarmee wat mag doen. Zijn toon was barmhartig: ik zie je staan, ik heb met jullie te doen. Hij gaf daarmee aan dat hij openstaat voor gesprek. Als zo’n gesprek zich opent, dan weet je niet waar dat toe leidt. Misschien vindt iemand een eigen plek binnen de kerk, bijvoorbeeld als hij besluit celibatair te leven. Of hij zoekt een andere kerk. Maar dan heb je in elk geval niet meer schade aangericht.”

Lees ook:

Kritiek op orthodox anti-homo-manifest, OM doet onderzoek naar strafbaarheid

Het debat over homo’s en religie lijkt te verharden door ruime steun aan een erg behoudende mening.

Nashvillers wilden progressieve PKN’ers tegengas geven

De discussie over homoseksualiteit in orthodox protestants Nederland houdt de gemoederen bezig. Volgens de ondertekenaars van de Nashville-verklaring is ‘Gods wil duidelijk’ en is in de kast blijven geboden. Wat ging er aan de verklaring vooraf?

Lees hier alle berichtgeving over de Nashville-verklaring in ons dossier.