Direct naar artikelinhoud

'De volgende keer mogen de coupplegers me bellen'

Aanhangers van president Erdogan hebben in Ankara bezit genomen van een tank.

Coup-expert Edward Luttwak kan het nauwelijks geloven. De coupplegers in Turkije deden zo ongeveer alles verkeerd. Voor Erdogan heeft hij ook geen goed woord over. "Hij moet op zijn tellen passen."

De 73-jarige Amerikaanse politicoloog Edward Luttwak is een van de weinige mensen op de wereld die met recht de titel 'coup-expert' mag opvoeren. Op 26-jarige leeftijd schreef hij zijn inmiddels even beroemde als controversiële debuut 'Coup d'Etat: A Practical Handbook', waarin hij nauwkeurig uitlegt hoe je het beste een staatsgreep moet voorbereiden en uitvoeren.

De ontwikkelingen in Turkije sloeg hij met professionele interesse gade. Hij heeft geen goed woord over voor Erdogan en de coupplegers: de eerste vanwege zijn politieke beleid, de laatsten vanwege hun amateurisme. "De volgende keer mogen ze me bellen, maar dan moeten ze wel mijn adviezen tot op de letter uitvoeren", grapt hij.

Luttwak, die onder meer de Amerikaanse president Ronald Reagan en tal van inlichtingendiensten adviseerde op het gebied van veiligheid, stelt maar één voorwaarde aan het interview: geen vragen over buitenlandse complotten. "Ik vang veel geluiden op dat de CIA betrokken was bij de coup. Allemaal flauwekul. De enige aanwijzing van CIA-betrokkenheid die ik heb gezien is dat de coup is mislukt. Die inlichtingendienst bakt er al jaren niets meer van."

Wat zijn de motieven van de militairen om een coup tegen Erdogan te plegen?
"Erdogan heeft de krijgsmacht in de laatste jaren vaak geprovoceerd. Hij gaf in 2007 opdracht tot de arrestatie van een aantal generaals, wat later bekend zou komen te staan als de Ergenekon-affaire. De president betichtte de topmilitairen ervan een staatsgreep tegen hem voor te bereiden en liet ze arresteren en aanklagen op dubieuze gronden. De generaals waren zeer gerespecteerde lieden in de krijgsmacht, maar Erdogan liet ze vernederen. Ze kwamen weliswaar vrij, maar ze brachten een tijd in de cel door. Hun reputatie was besmet.

"De militairen waren ook niet gelukkig met Erdogans roekeloze Midden-Oostenbeleid. Vlak nadat in Syrië de opstand begon eiste hij het aftreden van president Bashar al-Assad. Maar die bleef gewoon zitten. Erdogan gooide de reputatie van Turkije daarmee te grabbel en ook die van de Turkse krijgsmacht.

"De president kreeg het bovendien aan de stok met bondgenoten Israël en Amerika, twee landen waar de Turkse krijgsmacht erg op gesteld is. De militaire banden tussen de landen zijn heel oud, en gaan ook diep. Erdogan schopte tegelijkertijd tegen de Navo, iets wat de militairen beslist niet konden waarderen.

"Maar belangrijker is dat Erdogan bezig was de seculiere staat te ontmantelen, die was opgezet door de geestelijk vader van het moderne Turkije: Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938). Atatürk is tevens de inspiratiebron van de Turkse krijgsmacht. Erdogans uithalen naar het secularisme zijn veel militairen een doorn in het oog. Zij moesten iedere dag met lede ogen toezien hoe Erdogan deze seculiere staat toetakelde."

Edward Luttwak.

Waarom pakte de staatsgreep verkeerd uit?
"Het belangrijkste doel bij een coup is de gevangenname van het staatshoofd. Zolang hij op vrije voeten is, kan hij de mensen mobiliseren en ze oproepen het regime te verdedigen. Daarom moet je hem als eerste neutraliseren. Geeft hij zich niet vrijwillig over, dan moet je de leider ombrengen. De coupplegers lieten dit allemaal na. Wellicht was de staatsgreep anders wel geslaagd.

"De coupplegers maakten ook tal van andere fouten. De Turkse krijgsmacht is groot en verspreid over een enorm gebied, dus het is moeilijk om alle strijdkrachten achter je te krijgen. Maar er is dan nog een alternatief: je moet proberen te voorkomen dat de militairen die tot het regeringskamp behoren de regering te hulp kunnen schieten. Je blokkeert alle wegen en landingsbanen, bijvoorbeeld door vrachtwagens op het asfalt te plaatsen. De regeringsgezinde militairen kunnen dan niet landen of moeten een grote omweg maken. Tegen de tijd dat ze aankomen heb je de machtscentra waarschijnlijk al in bezit. Al deze zaken deden de militairen niet. Zelfs Erdogan kon gewoon landen.

"De militairen zagen ook niet het belang in van de media. Het eerste wat je doet als je een coup pleegt is het stilleggen van alle communicatiekanalen, anders kan de leider het volk toespreken en aanzetten tot een tegencoup. Toen ik Erdogan op televisie zag terwijl de coup in volle gang was, wist ik dat het gedaan was met de staatsgreep.

"Het had de militairen bovendien weinig moeite gekost om het telefoonsysteem plat te leggen, maar dat waren ze waarschijnlijk vergeten te doen. Daardoor kon Erdogan sms'jes versturen naar miljoenen Turken en hen oproepen tot verzet. De militairen hadden ook de televisiezenders tijdelijk in hun macht, zoals TRT en CNN Turk, maar ze verlieten deze na een aantal uur om onbegrijpelijke redenen. Ondertussen was het internet gewoon toegankelijk. Nieuwswebsites bleven burgers van informatie voorzien, waaronder regeringsgezinde sites. Dit alles is dodelijk voor een coup. Je hebt geen grip meer op de informatievoorziening."

De staatsgreep is voorbij. Honderden coupplegers zijn opgepakt en Erdogan heeft aangekondigd de krijgsmacht te zullen zuiveren van subversieve elementen. Het gevaar voor de president is geweken.
"Daar ben ik niet zo zeker van, want dat hangt af van hoe Erdogan zich verder gedraagt. Als hij bijvoorbeeld zo dom en extremistisch is dat hij de rechtsgang gaat belemmeren - en ik heb alle reden om aan te nemen dat hij dat is - door bijvoorbeeld de coupplegers te laten berechten door een civiele rechtbank, dan heeft hij een nieuw probleem.

"Wellicht denkt hij dat hun berechting meer kans van slagen heeft in een gewone rechtbank, omdat hij daar meer invloed kan uitoefenen. Maar daarmee begeeft hij zich opnieuw op het gebied van de militairen. Voor de krijgsmacht geldt dat als een schoffering, waardoor Erdogan een nieuw conflict riskeert met de militairen. Minstens zo onverstandig zou het zijn als hij rechters met een voor hem onwelgevallige mening gaat ontslaan, en de militairen laat vervolgen door zijn vrienden. Dan kan hij problemen krijgen."

(Een aantal uur nadat dit interview was afgenomen, maakte Erdogan bekend dat er 3000 rechters en aanklagers worden ontslagen. Tevens zijn er berichten dat de militairen door een civiele rechtbank zullen worden berecht.)

Toen ik Erdogan op televisie zag terwijl de coup in volle gang was, wist ik dat het gedaan was met de staatsgreep

Verwacht u een tweede poging?
"Dat zie ik niet zo snel gebeuren. Maar als Erdogan zich blijft gedragen zoals hij nu doet, dan loopt hij een persoonlijk risico. Op een mislukte coup volgt vaak, althans wanneer een leider risicovolle tegenmaatregelen neemt, een moordaanslag. Erdogan moet op zijn tellen passen, want zijn tegenstanders zullen de volgende keer professioneler te werk gaan dan de coupplegers van vrijdag.

"Erdogan moet ook oppassen dat hij de krijgsmacht niet compleet van zich vervreemd. De militairen zijn niet allemaal zijn vijanden, zoals vrijdag bleek. Het was maar een klein percentage dat tegen hem in opstand kwam. Bovendien ging het waarschijnlijk vooral om militairen uit het middenkader, en niet uit de top. Het is in alle gevallen beter om een goede verstandhouding te hebben met de strijdkrachten. Ze kunnen hem de kop kosten, maar ook zijn huid redden.

"Bovendien zal hij ook wel begrijpen dat veel Turken die vrijdag tot diep in de nacht het nieuws volgden, helemaal niet blij waren met de uitkomst. Zij hadden het liefst gezien dat Erdogan uit het zadel was geholpen, alleen konden zij dat niet openlijk verkondigen zolang niet duidelijk was wie de krachtmeting had gewonnen.

"Het leger zal in de toekomst mogelijk manieren vinden om het ontevreden volk tot actie aan te sporen. Dat liet het deze keer na: de militairen deden niets om de ontevreden burgers naar de straat te bewegen. Het volk wist niet eens wie de coupplegers waren of waar ze voor stonden. De militairen straalden daarmee geen enkel zelfvertrouwen uit."

Waar stevent Turkije op af na deze mislukte couppoging?
"In ieder geval zien we nu echt het definitieve einde van het secularisme en de democratie. Erdogan heeft de religieuze campagne te ver doorgevoerd. Zijn visie op hoofddoeken, het bouwen van meer moskeeën en afleggen van de bedevaart wordt breed gedeeld in de samenleving. Dit heeft gevolgen voor de democratie, want die gaat niet samen met de islam.

"Wanneer die religie de politiek binnendringt, is er slechts ruimte voor dictatuur of anarchie. Tot niet zo lang geleden zeiden mensen weleens tegen me: 'Kijk eens naar Turkije, daar gaan islam en democratie goed samen'. Tegen hen zeg ik nu: 'Ja, kijk nog eens goed'.

"De harde kern van de Erdogan-aanhangers bestaat vooral uit religieuze fanatici en laagopgeleiden. Je hoorde tijdens hun bijeenkomsten op straat slechts religieuze teksten. Ze bekommeren zich niet om de democratie of de rechtsstaat, noch interesseert het ze iets dat Erdogan, die zichzelf voordoet als een man van de straat, in feite een miljardair is. Zij willen vooral dat hij moskeeën blijft bouwen, en Turkije transformeert naar een islamitische staat naar het voorbeeld van Saudi-Arabië, maar dan net iets milder.

"Maar Turken moeten zich zorgen maken over iets veel groters dan het voortbestaan van het secularisme. Het voortbestaan van Turkije als geheel staat op het spel. De regio is in beweging, net als de grenzen. De landsgrenzen van Syrië en Irak zullen door de burgeroorlog veranderen, maar ook die van Turkije. De opkomst van de Koerden is daarvan de belangrijkste oorzaak. Het is onvermijdelijk dat zij een eigen staat zullen krijgen. De instabiliteit in Turkije zal dat proces alleen doen versnellen."

Erdogan moet op zijn tellen passen, want zijn tegenstanders zullen de volgende keer professioneler te werk gaan

Boek als inspiratiebron

Dat het boek van Edward Luttwak invloed had, bleek wel uit een incident in 1972. De Marokkaanse generaal Mohammed Oufkir pleegde in dat jaar een staatsgreep, waarbij hij de monarchie omver probeerde te werpen. De poging mislukte op een haar na, waarna koning Hassan II de tegencoup begon. Samenzweerder Oufkir werd gedood, volgens sommige berichten had hij zelfmoord gepleegd. In zijn zak vonden agenten een bebloed exemplaar van het boek 'Coup d'Etat: A Practical Handbook'.