Dominique Moïsi weet waarom de angst regeert

Als kind leerde Dominique Moïsi cijfers herkennen door de tatoeage op de linker voorarm van zijn vader te lezen. “Ik ben na de oorlog geboren”, schreef Moïsi, “maar kwam ik niet eigenlijk ter wereld op die gruwelijke dag in april 1943, toen mijn vader, als jood verraden door een Fransman, in Nice door de Gestapo werd opgepakt?”

Terwijl zijn vader naar Auschwitz werd gedeporteerd hielp het Franse verzet Moïsi’s moeder aan een onderduikadres. De ene ouder is verraden door een Fransman, de andere is door Fransen gered. Hierdoor is de relatie van Moïsi met zijn vaderland op zijn zachtst gezegd complex.

Vader Jules Moïsi voedde zijn zoon op met het idee dat Europese eenwording het middel bij uitstek is om de tragedie van de Holocaust te overwinnen. Na de Tweede Wereldoorlog lag er een unieke, historische kans op toenadering voor het grijpen die onder geen beding verspild mocht worden. Een overtuigder Europeaan dan Dominique Moïsi (geboren in 1946 te Straatsburg) is nauwelijks te vinden. Als medeoprichter van IFRI, het Franse instituut voor internationale betrekkingen, reist hij de wereld over om te spreken over Europese idealen en internationale samenwerking.

Leermeester

Na zijn studies politicologie aan de Sorbonne en Harvard was Moïsi assistent van de socioloog Raymond Aron (1905-1983), die hij nog altijd zijn leermeester noemt. Als klassieke liberaal voerde Aron felle polemieken met filosoof Jean-Paul Sartre, die sympathiseerde met de Sovjet-Unie. Aron noemde het marxisme waarmee Sartre zich engageerde snerend opium voor intellectuelen.

Dit waren de jaren van de Koude Oorlog, van een delicaat machtsevenwicht tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Kapitalisme en communisme stonden lijnrecht tegenover elkaar. De wereld was overzichtelijk, met spelregels, gebaseerd op een gedeelde angst voor de Derde Wereldoorlog. In de woorden van Aron: “Vrede was onmogelijk, oorlog onwaarschijnlijk.”

Aan die balans kwam een einde toen in 1989 de Berlijnse Muur viel. Moïsi, achttien jaar eerder begonnen met lesgeven, zag de gebeurtenis als een verzoening van zijn drie identiteiten: Frans, Europees en Joods. Meteen sprak hij zich uit voor de Duitse eenwording, als opmaat voor verdere Europese eenwording. Met de Britse historicus Timothy Garthon Ash en de Duitse politicus Michael Mertes publiceerde Moïsi in 1991 een opiniestuk waarin hij pleitte voor de opname van Polen, Hongarije en Tsjechoslowakije als lidstaten van de Europese Gemeenschap. Zo kon Europa deze prille democratieën de helpende hand toesteken, voordat de wind opnieuw uit een totalitaire hoek kwam waaien.

Fikse knauw

In de jaren na de ineenstorting van de Sovjet-Unie domineerden de Verenigde Staten als eenzame supermacht het wereldtoneel. Maar door de aanval op de Twin Towers, de Irak-oorlog en de grote recessie kreeg het Amerikaanse zelfbeeld een fikse knauw. Volgens Moïsi voelen we nu de trillingen van een geopolitieke aardverschuiving: de Verenigde Staten treden minder op als wereldwijde scheidsrechter van de democratie, terwijl de opkomende supermacht China nog niet klaar is om het roer over te nemen. Evenwicht ontbreekt, chaos ligt op de loer.

Moïsi definieert geopolitiek als ‘het geheel van strategische, geografische en historische waarnemingen en redeneringen die het mogelijk maken conflicten beter te begrijpen’. Een behoorlijk rationele aangelegenheid dus. Met de titel van zijn populairste boek ‘De geopolitiek van emotie’ (2008, in 27 talen vertaald) wilde Moïsi dan ook provoceren. Geopolitiek en emotie, bijten die twee begrippen elkaar niet?

Dat de twee juist overlappen, had Moïsi tijdens zijn bezoeken aan Israël geleerd. In 2014 herinnerde hij zich in De Groene Amsterdammer: “Als ik via de Franse consul met Palestijnen sprak, proefde ik een gevoel van vernedering, veroorzaakt door een lange periode van kolonialisme door westerse machten. Als ik via de Franse ambassade met Joden sprak, merkte ik veel meer wrok, naar Europa toe, het continent dat ze ooit hadden vertrouwd maar waar ze waren verstoten.”

Op de divan

Vernedering en wrok. Zoals de liberale denker Alexis de Tocqueville de politieke stemming van Frankrijk en de Verenigde Staten in de negentiende eeuw beschreef, zo legde Moïsi als een soort psychoanalyticus natiestaten en regio’s op de divan.

In Moïsi’s analyse gold hoop in Azië als leidende emotie, aangewakkerd door de snel groeiende economieën van China en India. In de Arabisch-islamitische wereld overheerste een gevoel van vernedering – zie de politieke implosie van Irak en Syrië. En in de westerse wereld, West-Europa en de Verenigde Staten, domineerde de angst: angst voor de immigrant, angst voor verlies van identiteit in een tijdperk van globalisering, angst voor een economisch onzekere toekomst.

Vakgenoten waren sceptisch over Moïsi’s geopolitieke therapievorm, die ze onwetenschappelijk vonden. En de wereld hield zich in de jaren daarna niet altijd aan Moïsi’s script. In een van zijn meer rooskleurige toekomstscenario’s voorzag de filosoof een economische bloeiperiode voor Irak en Syrië, die allerminst realiteit is geworden. Zijn voorspelling van toenemende vreemdelingenhaat in Europa is echter verrassend accuraat gebleken.

Moïsi ziet met lede ogen aan dat in Oost-Duitsland weer ‘pogromsentimenten’ opkomen en dat de Europese eenheid wordt bedreigd door nationalisme. De vlam kan zomaar in de pan slaan en leiden tot een nieuwe wereldoorlog, waarschuwde hij in 2014.

Barbarij

In zijn jongste boek ‘Triomf van de angst’ (2016, nu in het Nederlands vertaald) past Moïsi zijn analyse van geopolitieke emoties toe op het fenomeen van de televisieserie. Het is volgens Moïsi niet toevallig dat de opkomst van kwalitatief hoogstaande televisiedrama’s als ‘Homeland’ samenvalt met de onzekere jaren na 11 september 2001. De series vertellen verhalen met een rouwrandje, over paranoïde helden die aan zichzelf twijfelen en cynische schurken die aan het langste eind trekken. 

In ‘Game of Thrones’ staat de angst voor een terugval in barbarij centraal; in ‘House of Cards’ de angst voor uitholling van de democratie en in ‘Homeland’ de angst voor terrorisme en zelfdestructief beleid. Wie deze series bekijkt, argumenteert Moïsi, peilt de stemming in de westerse wereld. Daar overheerst de angst.

Met zo’n zwartgallige cultuur neemt Moïsi echter geen genoegen. Wat hem onderscheidt van veel vakgenoten is zijn onverwoestbare optimisme, dat hem naar eigen zeggen is aangeleerd door een vader die levend uit Auschwitz kwam. Zonder hoop geen kans op overleven.

Zoveel vertrouwen als Moïsi in het Europese ideaal stelt, zo weinig vertrouwen koestert hij in de huidige vorm van het instituut EU (‘grijs, onpersoonlijk, bureaucratisch’) en in zijn heersende politieke klasse. De Churchills zijn dun gezaaid. Het ontbreekt Europese politici aan moed om ingrijpende hervormingen door te voeren. En die zijn broodnodig, want door groeiende economische ongelijkheid staat het continent politiek onder druk.

In ‘Triomf van de angst’ bespreekt Moïsi de serie ‘Borgen’, over een fictieve vrouwelijke premier van Denemarken, en hij vraagt zich af: ‘Zouden vrouwen, omdat ze leven geven en minder gefascineerd zijn door oorlog, van nature beter geschikt zijn om op een redelijke manier macht uit te oefenen?’

Misschien niet geheel toevallig is de vertrekkende Duitse bondskanselier Angela Merkel de Europese leider die Moïsi het meest hoog acht.

Dominique Moïsi, ‘Triomf van de angst. De geopolitiek van series.’ Uitgeverij Boom, 160 pagina’s, € 22,50.

Lees ook: 

Vijf redenen waarom u Susan Neiman - die de Spinozalens eerder won - moet lezen

Bijvoorbeeld: Ze begrijpt de pijn van links, radicaliserende moslimjongeren begrijpt ze ook en ze durft idealen te hebben.