Direct naar artikelinhoud

Héél erg goed voor jezelf zorgen: recht of plicht?

Héél erg goed voor jezelf zorgen: recht of plicht?
Beeld Nanne Meulendijks

De zorg stelt lastige ­morele dilemma’s. Moet ik voor vader zorgen? Wie krijgt die dure medicijnen? Houdt de roker recht op zorg? Aflevering 3 in de serie ‘Voor wie moet ik zorgen?’ Vandaag: zorgen voor jezelf. Met wetenschapsfilosoof en -psycholoog Trudy Dehue.

‘Ik hou die zituren elke dag bij en zorg ervoor dat ik nooit een uur onafgebroken stil blijf zitten. Tijdens een afspraak ga ik even staan. De auto zet ik net binnen het uur een minuutje aan de kant als ik lang moet rijden. Of ik ga tanken terwijl het eigenlijk nog niet nodig is.’ Aan het woord is fitness-goeroe Arie Boomsma. Zitten, zo lijkt hij te suggereren in zijn column in Men’s Health, is levensgevaarlijk en dient bij voorkeur vermeden te worden. Boomsma en velen met hem doen zo heel de dag wat het allergezondst is, geheel in lijn met wat de overheid van hen verwacht: ‘In 2040 zetten we veel meer in op preventie en minder op zorg. Mensen, jong en oud, worden gestimuleerd om gezonde keuzes te maken. [...] Een gezonde leefstijl staat voorop’, staat er in de inleiding van het Preventie­akkoord.

Een gezonde leefstijl staat voorop’, staat er in de inleiding van het Preventie­akkoord.

Met wetgeving en het verhogen van accijnzen (op bijvoorbeeld sigaretten) wil de overheid ‘mensen, jong en oud’ een duwtje in de juiste richting geven, maar de portee is duidelijk: een betere gezondheid begint bij jezelf. Voeg daarbij het rijke assortiment fitness-apps, gezondheidstrackers, Instagrammende fitboys en fitgirls en de overvloed aan keurmerken en labels op voedingsmiddelen die aangeven of het gaat om een ‘gezonde keuze’ en het verhaal is compleet. Gezondheid is een kwestie van op individueel niveau de juiste, geïnformeerde keuzes maken. Dus: zorg voor jezelf!

Wetenschapsfilosoof en -psycholoog Trudy Dehue (1951), auteur van ‘Betere mensen: over gezondheid als keuze en koopwaar’ (2014) en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen heeft hier kanttekeningen bij.

Is gezondheid een individuele keuze?

“Tot op zekere hoogte wel, want een mens kan zijn gezondheid inderdaad zelf ruïneren, als hij erg roekeloos is. Maar er bestaat ook zoiets als het lot, of domme pech. Dat dreigen we te vergeten door gezondheid voor te stellen als een kwestie van eigen keuze en bovendien geluk als een kwestie van gezondheid. Zo worden ongezondheid en ongeluk eveneens een eigen keuze, wat een nogal harde boodschap is.”

Als het zo’n harde boodschap is, waarom wordt gezondheid dan toch steeds meer als individuele keuze voorgesteld?

“Beleidsmakers beginnen nu, bewust of onbewust, zelfs het menselijk lichaam en brein als grondstof voor economische vooruitgang te zien. Sinds enkele eeuwen maakt de westerse mens de aarde en de dieren tot zijn instrumenten en sinds de Industriële Revolutie doet hij dat met de menselijke arbeidskracht. Op dit moment is er een derde revolutie gaande, waarin het menselijk lichaam en brein eveneens tot geldbron worden gemaakt. Met goed functionerende blije lichamen en breinen valt immers kapitaal te maken. Blije burgers protesteren niet, al helemaal niet als ze denken dat hun vreugde louter van binnenuit moet komen en hun eigen verantwoordelijkheid is. Op individueel vlak geldt: fit is the new rich. Het goed functionerende lichaam en brein zijn je persoonlijke oliebron of goudader. Er zijn boeken met titels als ‘Haal meer uit je brein’ en ‘Rewire your brain for success’.”

Maar het is toch ook prettig om gezond te zijn en goed te functioneren en daar bovendien zelf aan bij te dragen?

“Meer geld en gezondheid betekent op individueel vlak inderdaad ook meer levensgeluk. Maar er kleven ook nadelen aan een te sterke nadruk op gezondheid en geluk als individuele keuze. Een nadeel is dat de meeste mensen zo uiteindelijk ‘niks anders meer aan hun hoofd hebben dan hun lijf’ zoals de medisch socioloog Tjeerd Tijmstra het eens treffend zei. Dat verklaar ik uit het permanente gevoel van tekortschieten, waarmee steeds meer mensen zijn opgezadeld. Want je doet natuurlijk nooit voldoende om jezelf en je kinderen gezond te houden. Dat permanente schuldgevoel ontneemt mensen een hoop levensvreugde, wat ze dan ook weer zichzelf verwijten omdat geluk immers een keuze is gaan heten. Een nare neerwaartse spiraal is dat.”

Het plezier van de zwangerschap wordt voor een groot deel verknoeid door angsten over alles wat jij fout kunt doen
Wetenschapsfilosoof en -psycholoog Trudy Dehue.

“Het sterkst zie je die bij zwangere vrouwen: het plezier van de zwangerschap wordt voor een groot deel verknoeid door bijgebrachte angsten over alles wat jij fout kunt doen met als gevolg gezondheidsklachten voor het toekomstige kind. Als een zwangere vrouw daar dan nerveus over wordt, krijgt ze te horen dat nervositeit slecht is voor het latere kind! Als mensen hun ongeluk bovendien alleen aan zichzelf wijten, worden ze totaal apolitieke wezens omdat ze de externe oorzaken van pijn en moeite niet meer zien. De grote last van het permanente zelfverwijt valt dan hooguit nog af te wentelen via de weg van een psychiatrische diagnose (‘maar ik ben ook autistisch, heb ADHD, ben depressief’) of door minder bescheiden uitwegen zoals woede op buitenlanders en ‘politici op het pluche’.’

Zijn het niet vooral de ‘worried well’ (mensen die het goed hebben en gezond zijn, maar zich wel veel zorgen maken om hun gezondheid) die op deze manier aan levensvreugde inboeten omdat ze obsessief met hun gezondheid bezig zijn?

“Ik vind de term ‘worried well’ onterecht denigrerend, ook al schiet ik hardop in de lach bij vragen als ‘Slapen met je bh aan: gezond of ongezond?’ op de site van ‘Women’s Health’. Mensen werken in alle ernst en vanuit verantwoordelijkheidsgevoel aan zichzelf, terwijl ze met al die gezondheidsadviezen ingewreven krijgen dat het nooit voldoende is. Ik zag op één dag eens twee artikelen: het ene stelde dat je een ongelukkig kind kunt krijgen als je als depressieve zwangere geen antidepressiva slikt en het andere stelde dat je een kind met ADHD kunt krijgen als je tijdens je zwangerschap antidepressiva slikt. Aan u de keuze”. 

“Degenen met lage inkomens en veel minder gezondheidsbesef beginnen al met een enorme achterstand aan deze strijd. Weinig geld hebben betekent tot in het kleinste detail dat je onmogelijk aan de gezondheidsmaatstaven kunt voldoen. Goedkope nylon sokken doen pijn aan je voeten en slecht schoeisel helpt al helemaal niet om te gaan hardlopen. Eigen schuld als je geen ‘ultra boost’ sportschoenen kunt kopen? Steunzolen zitten zelfs niet eens in het basispakket.’

Hebben we volgens u dan geen morele plicht om voor onszelf te zorgen?

“Je hebt het morele recht om voor jezelf te zorgen, gecombineerd met het morele recht op zorg door anderen als zelfzorg niet lukt. Beleidsmakers lijken te vergeten dat de meeste mensen vanaf hun kleutertijd al aan zelfzorg willen doen: ‘ikke zelf doen!’. Met het huidige aanbrengen van gezondheidsangst komt zowel het recht op zelfzorg als het recht op zorg door anderen onder druk te staan.’

Hoezo?

“Het eerste recht staat onder druk door de lawine aan voor iedereen identieke gezondheidsmaatregelen. Inderdaad zijn alcohol- en tabaksverslavingen voor elk mens ongezond, en te veel water drinken of overdreven sporten trouwens ook. Maar verder verschillen mensen onderling sterk van elkaar. Wat goed voor je is, zou iedereen voor zichzelf moeten mogen uitzoeken, zo nodig met hulp van anderen.”

“Het tweede recht, op hulp van anderen, staat onder druk door de sterke nadruk op geluk en gezondheid als individuele keuze, die impliceert dat verdriet en ongezondheid dus ook je eigen keuze zijn. Een doorgeschoten idee van geïndividualiseerde preventie ondermijnt solidariteit en empathie. We kunnen beter collectief preventieve maatregelen treffen zoals het aanpakken van de tabaks- en de frisdrankenindustrie, of het verschaffen van meer bestaanszekerheid aan al die zzp’ers zonder pensioenopbouw. Natuurlijk vind ook ik dat een mens, en al helemaal een zwanger mens, niet moet roken. Maar laten we dan allereerst de maximumsnelheid voor auto’s weer verlagen, omdat 130 ­kilometer tot meer uitlaatgassen leidt waar geen mens, zwanger of niet-zwanger, zich tegen kan wapenen.”

Het idee dat geluk en gezondheid een eigen keuze zijn, leeft in de Verenigde Staten al veel langer en ook sterker dan bij ons. De Amerikaanse journaliste Barbara Ehrenreich (1941), die 27 november de Erasmusprijs kreeg, schreef er over in onder andere ‘Natural Causes: An Epidemic of Wellness, the Certainty of Dying, and Killing Ourselves to Live Longer’ (vertaald als ‘Oud genoeg om dood te gaan. Over de vragen die iedereen zich ooit moet stellen’) en ‘Smile or die; how positive thinking fooled America and the world’.

Ehrenreich laat tot in detail zien hoe een samenleving ontaardt door ver doorgevoerd geïndividualiseerd preventiebeleid. Zelfs de káns op ziekte of pech wordt ­verwijtbaar, wat de onderlinge ­solidariteit en de leefbaarheid van het bestaan volgens haar volledig ondermijnt.

Vragen om verder te denken:

1. Wat hoort er eigenlijk thuis in een basispakket?

Vanuit het basispakket 2019 wordt orthopedisch schoeisel niet vergoed, tenzij je diabetes hebt en een doorverwijzing van een orthopeed. Fysiotherapie wordt pas vergoed vanaf de eenentwintigste behandeling (voor 18 jaar en ouder). Wel worden drie IVF-behandelingen vergoed. Als het gaat om preventie: periodieke controles door de tandarts worden (vanaf 18 jaar) niet vergoed. Onbehandelde problemen van het gebit, kunnen leiden tot ernstiger klachten.

2. Hoe ga je op een gezonde ­manier met gezondheid om?

Gezond leven kan een obsessie worden, en daarmee ongezond. Hoe voorkom je dat streven naar een gezond leven alleen maar stress oplevert?

3. Hoe definieer je gezondheid? 

De WHO definieerde gezondheid in 1948 als ‘een staat van compleet fysiek, mentaal en sociaal welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte en zwakte’. Op die definitie, die toen baanbrekend was omdat gezondheid niet louter als afwezigheid van ziekte werd gedefinieerd, is veel kritiek. In 2011 stelden Machteld Huber et al. voor om de definitie te herformuleren als ‘aanpassingsvermogen en zelf-beheer’, onder meer omdat met ontwikkelingen in de gezondheidszorg en toegenomen hygiëne en voedselkwaliteit meer mensen oud worden met een chronische ziekte en zichzelf niet als ziek of ongezond zouden bestempelen.

Lees ook:

Aflevering 1 uit deze serie: Als ouders extra hulp nodig hebben, springen de kinderen bij. Logisch, of toch niet?

De verzorgingsstaat wordt te duur. Zorgpersoneel is schaars. Dus als vader of moeder extra hulp nodig heeft, springen de kinderen bij. Ben je verplicht om voor je ouders te zorgen?

Aflevering 2: Een jonge roker en een topfitte zeventiger: wie gun je een dure longtransplantatie?

Filosoof Martin Buijsen aan het woord over de vraag: wie gunnen we die dure operatie?

Barbara Ehrenreich: Laat die fixatie op uw gezondheid los, eens is het mooi geweest

Vergeet wat artsen en goeroes u vertellen: we hebben nauwelijks invloed op hoe we oud worden. Laat los, die fixatie op uw gezondheid, adviseert Barbara Ehrenreich.