Karen Armstrong maakt van Paulus een revolutionair

Karen Armstrong, wereldberoemd schrijfster over religie, was onlangs kort in Nederland om haar nieuwe boek over Paulus te promoten. Het laat zich lezen als een rehabilitatie van de apostel 'we love to hate', zoals de Engelse ondertitel van het boek het fraai uitdrukt.

Ooit begon ze haar studie van Paulus om voor eens en voor altijd met hem af te rekenen: Paulus de vrouwenhater, voorstander van slavernij, machtswellusteling en tegenstander van het jodendom. De man die Jezus' oorspronkelijke leer van liefde zou hebben vernietigd. Gaandeweg bleef er weinig van haar kritiek over: "Ik voelde me steeds sterker verbonden met die moeilijke, briljante, kwetsbare man."

Hoe verliep dat?
"Dat kwam vooral doordat ik in 1983 een documentaire maakte over Paulus' reizen en het gevoel had dat ik samen met hem optrok. Ik leefde met hem en zijn brieven, die ik intensief bestudeerde, samen met alle wetenschappelijke literatuur waar ik maar de hand op kon leggen. Ja, hij was een lastige man. Maar dat heb je met genieën. En altijd het hart op de tong. Ik zag de schreeuw om liefde in zijn werk. Zijn woede, zijn betrokkenheid. Ik zag de mens erin opdoemen. Hij ging heel anders klinken dan wanneer hij in de kerk wordt voorgelezen. Zo stijf en humorloos.

"Ik leerde me met hem te identificeren: net als hij was ik uiterst kwetsbaar. Ik ben jarenlang ziek geweest, en ben door een jarenlange, diepe depressie gegaan nadat ik uittrad uit mijn kloosterorde. Ik had anorexia en was suïcidaal. Ik haatte religie. Eerst wilde ik al mijn problemen op Paulus projecteren, maar ik begon in te zien dat hij zelf ook een gewond en ziek mens was. En eenzaam. En ook: wat een genie. Hij ontwikkelde zijn buitengewone gedachtengoed niet in een rustige studeerkamer, maar terwijl hij druk bezig was met tenten en stoffen te naaien. 'Zie met wat voor grote letters ik u eigenhandig schrijf', eindigt hij de brief aan de Galaten. Zijn handen zullen stijf en eeltig zijn geweest van het handwerk dat hij de hele dag verrichtte."

Er zijn theologen die hun complete leven wijden aan het begrijpen van Paulus en de centrale kwesties uit zijn leven. Hoe zijn Jood-zijn zich verhield tot zijn visie op de niet-Joodse christenen bijvoorbeeld. U weet echter in 168 pagina's een leesbaar en nogal overtuigend beeld van de man neer te zetten. Denkt u hem te begrijpen? En wat was volgens u dan de kern van zijn boodschap?
"Door zijn brieven heen klinkt als rode draad steeds 'gelijkheid, gelijkheid, gelijkheid'. Als iemand werd gedoopt klonk er, wanneer hij of zij oprees uit het water: 'geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen!' Dat pikte Paulus op in Antiochië en verspreidde het in heel de Hellenistische wereld. Het is een traditie die teruggaat op Jezus zelf, dat in het koninkrijk van God iedereen aan dezelfde tafel zit. Een absoluut revolutionair idee. De oude scheidingen vallen weg zodra je uit het doopwater oprijst."

Maar hoe zit het dan met 'Vrouwen, wees onderdanig aan uw man', om maar iets te noemen?
"Dat voorschrift en andere meer hiërarchische regels komen uit de latere brieven die wel op Paulus' naam staan, maar niet door hemzelf zijn geschreven. Ik oriënteer me op de zeven brieven die de wetenschap als authentiek erkent. Het zou voor zeer veel gelovigen die overhoop liggen met Paulus bevrijdend zijn als ze dat ook deden.

"Paulus zelf is niet bezig met het opleggen van regels. Uiteindelijk gaat het hem hierom: 'Doe alles wat je doet met liefde en niet vanuit eigenbelang'. Liefde is voor Paulus gelijk aan kenosis, zelfontlediging. Volkomen op één lijn met alle grote spirituele tradities, met Boeddha, met Mohammed en natuurlijk met de profeten van Israël."

In haar boek schrijft Armstrong dat Paulus heel zijn leven 'stelling heeft genomen tegen het systematische onrecht van het Romeinse Rijk'. Ze maakt van hem een vechter voor sociale gelijkheid.

Maar als Paulus Jezus Christus verkondigt, gaat het dan niet om meer dan dat? Een meer 'geestelijke' boodschap?
"Wij, in de moderne, seculiere wereld, hebben een scheiding aangebracht tussen religie en politiek die voor Jezus en Paulus niet bestond. De profeten deden ook niets anders dan aanklachten uiten tegen wanbestuur. De Koran is één en al sociale gerechtigheid.

"Als Jezus de handelaren met een zweep de tempel uit jaagt, is dat niet omdat hij de eredienst wil zuiveren, als een soort protestant avant la lettre. De tempel werd gebruikt om de gehate Romeinse belastingen in op te slaan. De aristocratische priesterklasse heulde er met de vijand en de tempel stond daardoor in een kwaad daglicht. Jezus' tempelreiniging is daarom een politieke daad. Daden van onrecht en wreedheid zijn daden van heilig belang.

"Religie en politiek zijn geen gescheiden zaken. Ook volgens Paulus kun je geen vrome liederen over gelijkheid in de kerk zingen terwijl in de wereld het onrecht heerst. Die puur spirituele, kosmische betekenis van Christus is er door de latere, deutero-Paulinische schrijvers ingebracht (zoals in de brieven aan de Kolossenzen en de Efeziërs, WH)."

"Het onrecht in de wereld is dus net zo goed een spiritueel als een sociaal probleem. Onrecht uitoefenen is net zo slecht voor degenen die onrecht plegen als voor hen die het ondergaan. En als je onrecht lijdt, is dat een moment dat het kwaad gemakkelijk je hart kan binnendringen. Het vreet aan je. Er is veel moed voor nodig om je dan niet door haat te laten verteren.

"Paulus focuste zijn boodschap steeds meer op het sterven en opstaan met Jezus Christus. Zijn leerlingen moesten één worden met Jezus' zelfontlediging om zo ook deel te krijgen aan zijn verrijzenis. Dus nee, Paulus was geen marxist die de verworpenen der aarde opriep tot revolutie. Maar hij zei wel: 'Laat jezelf niet vermorzelen door dat onrecht. Jullie zijn vrij! Laat jezelf geen juk opleggen!' Hij deed wat later ook Martin Luther King deed, die de zwarten hun 'sense of somebodiness' teruggaf. Dat je iemand bent. Dat je er toe doet. Paulus' bekeringsmoment was dat hij inzag dat God volstrekt andere standaarden hanteert dan wij, toen hij in een visioen zag dat God het vuile, gebroken lichaam van Jezus in zijn armen nam om het tot in de hoogste hemel te verheffen."

Het boek eindigt nogal triest. De 'collecte voor Jeruzalem' die veel voor Paulus betekent, loopt uit op een desillusie. Niet omdat er te weinig geld wordt opgehaald, maar omdat de Jeruzalemse kerkleiders niet zitten te wachten op een geschenk van die opruiende mafkees. Armstrong neemt weinig aan van het bijbelboek Handelingen, waarin Paulus aan het eind van zijn leven glorieus en vrijuit het evangelie verkondigt in Rome.

Eindigt Paulus' leven in desillusie?
"De grootste tragedie van zijn leven was dat Jezus niet terugkwam, wat hij wel verwachtte. Dat was nu juist de reden dat zijn leerlingen niet in opstand moesten komen. Jezus zou immers gauw terugkomen en de zaken rechtzetten? Met een gewapende opstand zouden ze de wederkomst alleen maar vertragen.

"Het uitblijven van Jezus' parousie was dus de absolute tragedie van zijn carrière. Je vraagt je af hoe hij zich voelde terwijl hij ergens eenzaam in een gevangenis wegkwijnde. Hij verdween zoals gevangenen in Abu Graib of de Goelag Archipel verdwenen. Dat is hoe de dingen in dit leven gaan.

"Maar het is niet veel anders dan Jezus' eenzame uitroep aan het kruis: 'Mijn God, waarom hebt u mij verlaten?' Theologen hebben er veel over gediscussieerd wie daar nu precies stierf aan het kruis: God of een mens. Was niet op de één of andere manier God zelf aanwezig in dat stervende lichaam en in die eenzame roep? Is dus niet God zelf, op de één of andere mysterieuze manier, aanwezig in al ons eenzame roepen?"

Paulus. De geliefde, gehate apostel van Karen Armstrong (196 pagina's, € 19,99) is verschenen bij uitgeverij Hollands Diep