We zijn in oorlog met de aarde, maar wie staat aan welke kant?

Op een nacht in deze langgerekte warme zomer, in de overgang van 30 juni op 1 juli, brak er schijnbaar uit het niets een brand uit op stortplaats Boeldershoek bij Hengelo. De brandweer werd gealarmeerd en kon het vuur de eerste uren hoogstens een beetje beheersbaar houden. Blussen bleek onmogelijk, zelfs nadat er dikke slangen waren neergelegd om water uit het Twente-kanaal op te pompen. Pas toen er een Chinook van defensie bij kwam, een grote helikopter die enorme hoeveelheden water op de vlammen stortte, kon de brandweer de brand meester worden. Meer dan anderhalf etmaal was men bezig.

Hoe was deze brand, die dankzij de oostenwind in een groot deel van Overijssel en Gelderland voor overlast zorgde, ontstaan? Een brandweerwoordvoerder verklaarde tegenover RTV-Oost dat er geen mens op het terrein was gezien. Waarschijnlijk had er ergens een stuk glas gelegen, waaronder het vuil door de zonnewarmte was gaan broeien. Dagenlang had het zich ongezien kunnen opbouwen, waarna uiteindelijk vrij plotseling een 7 meter hoge vuilnisberg van 20.000 vierkante meter in lichterlaaie stond.

De betekenis van afval

"Deze afvalberg die spontaan ontbrandt confronteert ons op een onaangename manier met alles waar Bruno Latour al zijn hele leven over nadenkt", zegt filosoof Lisa Doeland, die zelf promoveert op een onderzoek naar de betekenis van afval. "De dingen die op die afvalberg lagen, hadden we afgeschreven. We hadden ze bestemd voor een verbrandingsoven, dus dat leek allemaal keurig onder controle te zijn.

"Maar er lagen iets te veel dingen en ze werden te warm. Ze hebben niet gewacht tot wij ze gingen verbranden, maar ze vlogen uit zichzelf in de fik. Waarmee ze de mensen weer tot handelen dwongen; er diende halsoverkop geblust te worden. En duizenden omwonenden hadden last van de stank en de rook."

Wat dit met Latour te maken heeft? "Lang heeft de mens zichzelf gezien als de enige handelende instantie op een verder passieve, willoze, inerte aarde. Latour wijst erop dat dit beeld achterhaald is: ook de dingen kunnen handelen - en niet altijd in overeenstemming met onze wil. Het is niet alleen zo dat wij de dingen vormgeven, de dingen vormen ons ook.

"Denk aan dieren, aan natuurkrachten als water- en windstromingen, maar ook aan afval. En dan hoeft het niet eens spontaan in brand te vliegen. Nucleair afval stoppen we bijvoorbeeld weg in bunkers en zoutmijnen. Vervolgens doen we alsof het daarmee definitief verdwenen is. Maar het afval beweegt en de ondergrondse bergplaats beweegt ook. We hebben eigenlijk geen idee hoe we het inactief kunnen houden voor de vereiste duur van 10.000 tot 30.000 jaar."

Gaia

In Latours laatste boek, in het Nederlands verschenen als 'Oog in oog met Gaia', een serie lezingen over de klimaatverandering, wordt de natuur een actor. Tot voor kort was de aarde een decor, een onveranderlijk toneel waar onze menselijke avonturen en drama's zich op afspeelden. Maar momenteel verlaten we volgens geologen na 12.000 jaar het stabiele tijdvak van het Holoceen, om het Antropoceen te betreden, het tijdvak waarin de mens de belangrijkste kracht is die de aarde manipuleert. Overal zijn menselijke sporen te vinden; van de hoeveelheid CO₂ in de lucht tot de microplastics die in het oceaanwater zweven.

Als Latour spreekt, is het bijna alsof de aarde wraak neemt, in de gedaante van de oermoeder-aardegodin die in de klassieke mythologie al geboren was vóór de goden van de Olympus. "Maar pas op", zegt Doeland. "Als je het in deze termen stelt, klinkt het al snel te veel als een (post)christelijk schuldverhaal. Zo bedoelt Latour het beslist niet."

Gaia is geen karakterologische eenheid die op basis van bevattelijke motieven handelt. Gaia is ongrijpbaar - een verwevenheid van alles met alles, iets waar wij zelf niet los van staan maar innig mee verbonden zijn. Doeland: "Dat laatste klinkt dan al snel weer heel holistisch en harmonieus, maar deze verbondenheid, deze verknooptheid in netwerken, is op geen enkele manier geruststellend."

We moeten ten aanzien van de klimaatverandering - of in Latours termen 'de nieuwe orde van de politieke ecologie' - eerder denken aan een staat van oorlog. De denker gebruikt dat woord opvallend vaak. Het dwingt ons om 'scheidslijnen te trekken tussen vriend en vijand'. Maar in deze oorlog weet je niet precies wie bij wie hoort, omdat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten. We moeten zonder vooropgezette regels beslissingen nemen, zonder kompas en zonder scheidsrechter. Niemand kan vanuit een metaperspectief naar de wereld kijken. Doeland: "De natuur is volgens Latour geen domein, maar een concept: we hebben het ooit bedacht om onszelf erbuiten te plaatsen, lekker comfortabel."

Maar dat kan niet meer, gezien de opwarming van de aarde en de invloed die wij daarop hebben. "We kunnen niets of niemand meer op afstand plaatsen. De dingen niet, de wereld niet, de natuur niet."

Afstandelijk

En de wetenschap dan, inclusief de filosofie? Dat is toch een domein waarbinnen we wel degelijk met een afstandelijke, zo neutraal mogelijke blik naar onszelf, de wereld en de dingen kunnen kijken? Het is per slot van rekening de wetenschap die ons wijst op het probleem van klimaatverandering.

Laat deze problematiek nu net het startpunt zijn van Latours denken. Hij vestigde zijn naam met het boek 'Laboratory Life' (1979), waarin hij de wetenschap benaderde vanuit een bijna antropologisch perspectief. "Als een etnograaf die een curieuze stam onderzoekt, analyseerde hij het leven van mensen die in laboratoria werken," zegt Denker des Vaderlands René ten Bos. "Latour probeert van meet af aan te achterhalen hoe het met de waarheidsvinding gesteld is. Hij bekritiseert de wetenschap als verondersteld rationeel apparaat. Hij maakte aannemelijk dat een conclusie eerder als feit erkend wordt wanneer hij door een hoogleraar getrokken wordt dan wanneer hij van een beginneling komt."

Ogenschijnlijk levert Latour daarmee bruikbare munitie voor klimaatsceptici, mensen die graag wijzen op de tekortkomingen van de wetenschap en het zogenaamde gebrek aan consensus over de opwarming van de aarde en de invloed van de mens hierop. "Latour wordt ook wel eens in het kamp van de postmoderne waarheidsontkenners geplaatst," zegt Ten Bos. "Maar dat is zeer ten onrechte. Want Latour laat weliswaar zien dat wetenschap mensenwerk is en dat we haar niet moeten verabsoluteren, maar hij is óók een pleitbezorger van diezelfde wetenschap. Hij ziet haar als een bron van de meest betrouwbare gegevens die we kunnen krijgen."

Daarnaast maakt Latour zich hard voor een vernieuwing van zowel wetenschap als politiek, of zelfs het verzwakken van de scheidslijnen daartussen. Ten Bos: "Dat heeft te maken met zijn kijk op wetenschappelijke bevindingen. Hij onderscheidt twee vormen van feiten: 'matters of fact' en 'matters of concern'. De eerste zijn de kale, meetbare gegevens waarover geen discussie is, zoals de temperatuur in De Bilt op dit moment. De tweede zijn de grotere verbanden tussen die feiten, zoals de opwarming van de aarde in een bepaalde periode.

"Latour wil dat wetenschappers zich niet langer verschuilen achter de neutrale registratie van de feiten. De wetenschap mag zich gezien de situatie niet meer afzonderen van de politiek; de wetenschap moet meer activistisch worden. Dat is momenteel ook gaande. Laatst verscheen een artikel in het tijdschrift Bioscience waarin werd opgeroepen tot politieke maatregelen. Het werd door 15.000 wetenschappers ondertekend."

Parlement

En wij, het publiek? Wij moeten volgens Latour om te beginnen gevoelig worden voor Gaia, die met zoveel stemmen tot ons fluistert, spreekt en schreeuwt. Bijvoorbeeld door mee te doen aan een oefening van het 'parlement der dingen', waarbij mensen een avond lang verschillende rollen op zich nemen - van rivier tot vuilnisbelt, steenkoolfabriek of windmolen - en met elkaar in gesprek proberen te gaan.

Zoals Latour zelf zegt in het boek 'Filosofisch veldwerk' van Florentijn van Rootselaar: "We hebben niet van nature een gevoeligheid voor kwesties die historisch nieuw zijn, de menselijke civilisaties zijn ontwikkeld in het Holoceen, niet in het Antropoceen. Om die gevoeligheid te ontwikkelen, moeten we moeite doen. Mensen sensibiliseren, gevoelig maken voor de veranderingen, dat doe je allereerst via de wetenschap. Maar dat is niet genoeg. Ook kunst is nodig, omdat dit geen redelijke kwestie is, het nieuwe klimaatregime kunnen we alleen begrijpen dankzij onze passies. Als we slechts de feiten kennen, reageren we niet."

BRUNO LATOUR

Geboren: 1947, Beaune, Frankrijk.

Opleiding: filosoof en socioloog.

Invloed: Latour is een van de meest geciteerde wetenschappers ter wereld, in de humaniora en de sociale wetenschappen.

Beïnvloed door, onder anderen: Michel Serres, met wie hij in 1992 een soort interviewboek maakte: 'Éclaircissements' ('Verhelderingen').

Belangrijkste ideeën: actor-netwerktheorie, parlement der dingen.

Belangrijkste boeken: 'Laboratory Life ' (met Stephen Woolgar, 1979), 'Wij zijn nooit modern geweest' (1991, Nederlandse vertaling 1994), 'Oog in oog met Gaia' (uitgeverij Octavo, 2017).

Roots: Latour is afkomstig uit een familie van wijnproducenten.

Karakter: Hij heeft onder filosofen de naam onuitstaanbaar arrogant te zijn.

Zomerserie: Klimaatdenkers

Qua warmte wordt 2018 waarschijnlijk een recordjaar. Naast genietbaar is het zomerweer ook verontrustend. Als we daarover willen nadenken, hoe moet dat dan? Trouw portretteert deze zomer drie toonaangevende klimaatdenkers. Aflevering 1: Bruno Latour.

Lees ook:

Klimaatprobleem? Liever stilzitten dan fors ingrijpen

We zijn onze oriëntatie kwijt, betoogt de nieuwe Denker des Vaderlands René ten Bos. Dat is bij de opwarming van de aarde een groot manco. Een interview.

Het klimaat maakt de mens

Hebben weer en klimaat invloed op je emotionele stabiliteit en persoonlijkheid? Een Chinees team zocht het uit, met het oog op de opwarmende aarde.