'Het katholicisme in Europa' is een handboek in zorgvuldig geschreven sneltreinvaart

De schrijvers

De hierboven genoemde auteurs zijn respectievelijk universitair hoofddocent, hoogleraar en post-doctoraal onderzoeker aan Tilburg University, gespecialiseerd in kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie.

Thematiek

Dit is een handboek katholieke kerkgeschiedenis. Als je er even doorheen bladert en de degelijke vormgeving, de genuanceerde taal en de volledigheid op je in laat werken, dan klopt dat ook echt. Het is de katholieke kerk van nul tot nu in 375 pagina's plus bijlagen - dat lijkt veel, maar is extreem beknopt. Zo'n boek maakt keuzes. Zo spreekt de titel van 'katholicisme' in plaats van 'de katholieke kerk'. Het zal te maken hebben met de opvatting dat de kerk voortdurend in innige relatie met sociale, politieke en filosofische stromingen heeft gestaan.

De auteurs zelf houden het erop dat ze een institutionele geschiedschrijving en een ideeën- en mentaliteitsgeschiedenis hebben ineengeschoven. Dat wisselt elkaar inderdaad op een prettige manier af. Het boek is beknopt en toch breed. Wie iets van de kerk in de Middeleeuwen wil begrijpen, moet immers ook geïnformeerd worden over de sociale en politieke situatie in Europa na de val van het Romeinse Rijk. Ook zijn er korte en accurate besprekingen over bijvoorbeeld de reformatoren Luther en Calvijn. Niet zozeer de gestaag voortstromende katholieke kerk, juist het katholicisme als voortdurend aangevochten, ter discussie gesteld en zich hernieuwend principe is hier het onderwerp.

Opvallend

Misschien nog wel het opvallendste wat blijft hangen: het bewegelijke, dynamische beeld van de kerk. Eeuwige katholieke principes zijn veelal toevallige, veranderbare en soms ook betrekkelijk recente kerkelijke modeverschijnselen. Neem het primaat van de bisschop van Rome, beter bekend als de paus. Het is dat een aantal charismatische pausen de macht zo naar zich toe trok en dat het op een gegeven moment opportuun was om de kerk te uniformeren en te centraliseren, anders hadden we een heel ander, pluriformer soort katholicisme gekend. De katholieke kerk wordt veel toevalliger en vloeibaarder van gestalte in zo'n boek. Onder de strak geregisseerde buitenkant kolkt het voortdurend van de nieuwe bijbelse impulsen, bewegingen van onderop en herbronning vanuit de oude kerk. Golfbewegingen van verval en herstel, van powerplay en verzet, nu eens moreel failliet, dan weer een baken van licht - dat is blijkbaar wat de kerk is.

Mooiste stuk

Ik kan er honderden kiezen, maar vooruit: 'Descartes' rigoureuze methode van afzondering en inkeer als manier om tot eerste beginselen te komen, bleek sterk verwant aan de meditatieve technieken uit de geestelijke oefeningen van Ignatius van Loyola (...). Descartes schafte de religie niet af, maar doordat hij haar secundair maakte aan het autonome en rationeel denkende 'ik' onttrok hij het individu, het subject, uit de religieuze kosmos waarin zijn voorgangers zich nog hadden bevonden.'

Reden om dit boek niet te lezen

Juist door de beknoptheid is het soms lastig om een hele berg namen en feiten tot leven te brengen voor de lezer. Soms krijg je net de smaak te pakken en wil je het fijne weten van, zeg een discussie tussen Bernardus en Abaelardus: worden hier de eerste contouren van een actueel spanningsveld tussen breed, spiritueel humanisme en strikt rationeel individualisme zichtbaar? Het boek snelt echter voort, de eeuwen door. Zou het niet beter zijn om aan het eind van ieder hoofdstuk literatuur te vermelden 'voor wie meer wil lezen'?

Reden om dit boek wel te lezen

Wij weten niet wie we zijn zonder ons aller moeder, de kerk, te kennen. We zijn er met duizend draden mee verbonden, of we nu willen of niet. Of je nu katholiek, protestant, atheïst of wat dan ook bent. Onze cultuur en onze identiteit zijn ondenkbaar zonder twee millennia katholiek denken en leven. En dat is een verhaal vol hoogte- en dieptepunten. Van intellectuele fijnzinnigheid tot gewetenloze kettervervolging en van compassie met rechteloze medeburgers tot nietsontziende machtspolitiek. Voor wie de kerk afrekent op grond van haar recente gestalte of een slecht geïnformeerd beeld uit de media, biedt dit boek nuance, reliëf en relativering. Het boek is zorgvuldig geschreven, met afgewogen, inhoudsvolle zinnen. Zo'n boek waar je voorlopig niet omheen kunt.

Meer boekrecensies leest u hier.