Direct naar artikelinhoud

Open jezelf voor een duister bewustzijn

Open jezelf voor een duister bewustzijn
Beeld Gemma Pauwels

Welk levensgevoel hoort er bij onze tijd van klimaatverandering? Timothy Morton wijst de weg zonder de route te kennen. De ‘filosoof-profeet van het Antropoceen’ schrijft swingend over onbevattelijk grote problemen.

Steeds wanneer ik mijn auto of mijn machine start, doe ik dat niet met de bedoeling om de aarde te schaden, laat staan dat ik de zesde massa-extinctie in de vierenhalf miljard jaar oude geschiedenis van deze planeet wil veroorzaken. Bovendien breng ik geen schade toe! Dat ik mijn contactsleutel omdraai, is in statistisch opzicht betekenisloos,’ schrijft Timothy Morton in zijn hoofdwerk ‘Duistere ecologie’.

Bedoelt de Britse denker nu werkelijk dat de automobilist met een gerust hart verder kan rijden? Integendeel. Want als je ‘een niveau hoger kijkt, gebeurt er iets heel vreemds’, vervolgt Morton. “Wanneer ik uitga van miljarden contactsleutels die worden omgedraaid en miljarden scheppen kolen die in de stoommachine worden gegooid, blijkt de aarde juist wel te worden geschaad. Als lid van deze species ben ik verantwoordelijk voor het Antropoceen.”

Verandert er iets wanneer je beseft dat je auto op verpulverde dinosaurusdeeltjes rijdt?
Filosoof Lisa Doeland

Morton vergelijkt de automobilist die over zijn ecologische voetafdruk mijmert met een detective zoals die voorkomt in de film noir, waarin de speurneus na verloop van tijd tot zijn grote verbazing ontdekt dat hij zélf betrokken is bij het misdrijf dat hij onderzoekt. “Ik ben de detective én de misdadiger! Ik ben een persoon én ik maak deel uit van een entiteit die inmiddels een geofysische kracht op planetaire schaal vormt.”

Morton verdedigt de term Antropoceen (van antropos, mens), omdat het volgens hem buiten kijf staat dat de mens die beslissende planetaire kracht geworden is die de temperatuur op aarde doet stijgen. Tegelijkertijd ziet hij het Antropoceen als ‘het eerste volledig anti-antropocentrische concept’. Want al hebben we impact, we hebben geen controle. Antropoceen ja, maar ga nu niet denken dat de mens de boel kan sturen naar zijn wil.

Niemand maakt denken over klimaatverandering en de ecologische toekomst van deze aardbol zo ongemakkelijk, zo pijnlijk en zo gekmakend onbevattelijk als Timothy Morton. En toch, of misschien juist daardoor, is hij bijzonder populair, met name onder jongeren. Ook in academische kringen wordt hij veel geciteerd, al is er ook kritiek op zijn eclecticisme. The Guardian noemde hem de ‘filosoof-profeet van het Antropoceen’.

Clownerie

Wie de boodschap van deze profeet wil begrijpen, wordt zijn wereld ingelokt met spitsvondige voorbeelden en geestige en verrassende verhalen. Want filosofie is volgens Morton een vorm van clownerie. Socrates typeerde zichzelf ook als clown, en dat was bittere ernst. Het gebruik van ironie kan er volgens Morton op wijzen dat je dichter bij de ongrijpbare werkelijkheid van de dingen komt.

Filosoof Lisa Doeland had het gevoel dat ze thuiskwam toen ze het werk van Morton leerde kennen. “De werkelijkheid is veel vreemder dan wij denken,” vertelt zij. “Morton confronteert je niet alleen met filosofische inzichten, maar ook met feitelijke gegevens waaruit je kunt afleiden dat oude, logisch klinkende indelingen niet meer opgaan. Wat gebeurt er wanneer je te weten komt dat in 93 procent van het water dat ons als ‘zuiver’ en ‘kristalhelder’ wordt verkocht microscopisch kleine stukjes plastic zitten? Verandert er iets wanneer je beseft dat je auto op verpulverde dinosaurusdeeltjes rijdt? En dat je bacteriepoep ademt? Dat zuurstof ooit dodelijk was voor bepaalde levensvormen op aarde? Dit soort inzichten vragen volgens Morton om ‘duistere ecologie’.”

We kunnen er niet genoeg afstand van nemen om ze te bestuderen, omdat we er zelf deel van zijn
Denker des Vaderlands René ten Bos

Morton vindt in zijn werk woorden voor een complexiteit die het leven niet eenvoudiger maakt. Dat oog voor complexiteit wordt hem ingegeven door de filosofische stroming die hij aanhangt, zegt Denker des Vaderlands René ten Bos: de Object-geOriënteerde Ontologie (OOO).

“Die stroming gaat ervan uit dat de objecten in de wereld aan de ene kant uitsluitend kenbaar zijn via hun onderlinge relaties en de relaties die wij met die objecten hebben. Aan de andere kant kunnen de objecten nooit helemaal worden teruggebracht tot die relaties. Er blijft dus altijd een element in de werkelijkheid dat ondoordringbaar is.”

Tijdens een lezing in Nijmegen gaf Morton het voorbeeld van een verliefd stel. Ten Bos: “Geliefden hebben bij vlagen de indruk dat ze elkaar heel diep kunnen doorgronden. Maar tegelijkertijd moeten ze bekennen dat ze de ander soms juist helemaal niet begrijpen. Hoe goed ze elkaar ook leren kennen, er blijft altijd iets in de andere persoon – of het andere object – dat zich niet laat zien, dat zich terughoudt. OOO omarmt het mysterieuze van de ander en de dingen. Een dier is essentieel mysterieus. Je kunt er een relatie mee hebben, maar helemaal doorgronden doe je het niet.”

Je kunt niet meer zeggen dat de mens boven de natuur staat zoals in de discussie over duurzaamheid nog gebeurt
Denker des Vaderlands René ten Bos

In de geschiedenis van de westerse filosofie was het uitgangspunt lang dat de dingen en de dieren enkel in een door God ontworpen systeem mechanisch functioneerden. De mens had daarin een ‘hogere’ positie. De dieren waren ‘dingen’, en de dingen waren slechts willoze radartjes in een groter geheel. Dieren hadden volgens Descartes geen innerlijkheid en dus ook geen pijn. Ten Bos: “OOO stelt nu het idee ter discussie dat alleen mensen innerlijkheid hebben en bezield zijn. Dit idee wordt ook uitgewerkt in allerlei wetenschapsgebieden, zoals de cognitieve ethologie, die zich bezighoudt met de denk- en voelvermogens van apen, kraaien en zelfs insecten. En in de kunst natuurlijk – zie bijvoorbeeld de tentoonstelling ‘Rusteloze materie’ in het Cobra Museum.”

Wat betekent dit nu voor het denken over ecologie en klimaatverandering? “Dat ook de ecologie, of bij uitstek de ecologie, essentieel niet-transparant is,” zegt Ten Bos. “Klimaatverandering is misschien wel het beste voorbeeld van wat Morton een ‘hyperobject’ zou noemen. Hij heeft die term gemunt in een gelijknamig boek, en daarbij heeft hij dankbaar gebruik gemaakt van het begrip object monde (wereldobject) van de Franse filosoof Michel Serres – Morton is niet altijd even correct in zijn bronvermeldingen. Hyperobjecten zijn fenomenen als klimaatverandering, kapitalisme of globalisering. Ze zijn zo groot, dat we ze eigenlijk niet kunnen bevatten. We kunnen er niet genoeg afstand van nemen om ze te bestuderen, omdat we er zelf deel van zijn. Ze zijn niet aan één plaats of tijd gebonden en laten zich dus ook niet treffend empirisch beschrijven. Je kunt klimaatverandering ook niet terugbrengen tot logaritmische berekeningen of dataverzamelingen.”

Ecologie is dus niet-transparant, ofwel: duister. Maar als we die hyperobjecten toch niet kunnen begrijpen, wat zouden we ons er dan druk over maken? Ten Bos: “Het gaat erom dat je volgens Morton niet kunt vasthouden aan een heel strikt rationeel begrip van de werkelijkheid. Je kunt bijvoorbeeld niet meer zeggen dat de mens boven de natuur staat, zoals in de duurzaamheidsdiscussie nog steeds gebeurt. We moeten zoeken naar een nieuwe levenshouding waarin we ons rationaliteitsbesef enigszins oprekken, om recht te doen aan de complexiteit van onze situatie.”

Morton geeft geen oplossingen, maar opent de geesten voor een duister ecologisch bewustzijn, stelt Lisa Doeland. “Hij laat je bijvoorbeeld nadenken over de vraag wie in jouw lichaam eigenlijk de gast is en wie de gastheer of gastvrouw. Waarom zou ik de hoofdrolspeler zijn, en niet de talloze bacteriën die mij bevolken? Dat is een vraag die zich niet ondubbelzinnig laat beantwoorden.”

Claustrofobisch

Nog zo’n onprettig inzicht: de ruimte is een plaats geworden. Het begrip ‘ruimte’ suggereert dat we eindeloos veel kanten op kunnen. Maar het paradoxale is dat de globalisering en de uitputtende verkenning van de wereld én de ons omringende leegte de mens alleen maar erger ‘op zijn plaats’ heeft gewezen.

Doeland: “Hoe groot de aarde ook is, dingen als de plastic soep en kernafval maken haar tamelijk claustrofobisch. Mortons Antropoceen is een tijdperk dat wordt gekenmerkt door wat Freud het ‘Unheimliche’ noemde. Als we in ons thuis (Heim) iets vreemds ontdekken, is dat ‘unheimisch’. Het idee dat zich inmiddels microscopisch kleine deeltjes plastic in ons lichaam ophouden is unheimisch, evenals het idee dat de seizoenen waar we op meedeinen aan het veranderen zijn door de opwarming die we zelf veroorzaken. Voor zover we de aarde als een thuis beschouwen, blijkt het een unheimisch huis, een huis waar het spookt.”

Morton probeert dat spookhuis bewoonbaar te houden door de griezeligheid niet te ontkennen, maar er in zekere zin van te gaan houden. Doeland: “In elk geval niet door een zogenaamde ‘schone ziel’ te worden of een ‘ecorexia-patiënt’, die geen enkele voetafdruk meer wil hebben, want dat is hoegenaamd onmogelijk. Maar door de duisternis te omarmen en er op een speelse manier zorg voor te dragen.”

Zomerserie: Klimaatdenkers

2018 kende tot nu toe 52 zomerdagen boven de 25 graden: nog nooit vertoond. Naast genietbaar was het zomerweer ook verontrustend. Als we daarover willen nadenken, hoe moet dat dan? Trouw portretteert toonaangevende klimaatdenkers.

Timothy Morton

Geboren: 1968, Londen
Functie: hoogleraar Rice University in Houston (VS)
Beïnvloed door: OOO (Object Oriented Ontology), een door filosoof Graham Harman begonnen denkrichting die zich verzet tegen het antropocentrisme.
Belangrijkste ideeën: hyperobjects, realistische magie
Belangrijkste boeken: ‘Ecology without nature’ (2007), ‘Ecological thought’ (2010), ‘Hyperobjects’ (2013) en ‘Dark Ecology’ (2016, in vertaling verschenen bij Boom: ‘Duistere Ecologie’, 2018). Ook in 2018 in vertaling verschenen: ‘Being Ecological’ (‘Ecologisch wezen’, uitgeverij Ten Have)
Samenwerkingen: Morton werkt samen met (geluids)kunstenaars, schrijvers en muzikanten, zoals de IJslandse zangeres Björk. In zijn laatste boek bedankt hij onder andere de Nederlandse filosoof Henk Oosterling.
Woonplaats: Morton is met vrouw en kinderen bewust in oliestad Houston gaan wonen

Lees ook:

We zijn in oorlog met de aarde, maar wie staat aan welke kant?

Zijn de mensen de enigen die handelingen verrichten? Of handelt de aarde zelf ook? De Franse socioloog en filosoof Bruno Latour morrelt aan ons waarheidsbegrip en wil alle dingen laten spreken.