Ruzie in oosters-orthodoxe kring: de Oekraïense kerk wil onafhankelijkheid

Een ‘heel juist’ gesprek. Zo omschreef de Russisch-orthodoxe patriarch Kirill minzaam zijn ruim twee uur durende ontmoeting met patriarch Bartholomeus van Constantinopel, de man die onder oosters-orthodoxe geestelijken meer gezag heeft dan hijzelf. Ogenschijnlijk kalm en met een zuinig lachje deed Kirill tegenover Russische journalisten op het vliegveld van Istanbul verslag van zijn ‘broederlijke ontmoeting’, alvorens terug te vliegen naar Moskou.

Hoe de patriarch zich werkelijk moet hebben gevoeld op die gedenkwaardige 31ste augustus laat zich raden. De toon van de gesprekken was verre van broederlijk, zo bleek uit afgelopen week uitgelekte fragmenten.

Kirills missie was faliekant mislukt. De Oekraïense orthodoxe kerk, die nog grotendeels onder zijn jurisdictie valt, wil ‘autocefalie’, een term die in oosters-orthodoxe kringen gebruikt wordt voor onafhankelijkheid. Kirill wilde dat voorkomen, en daarvoor had hij de steun van patriarch Bartholomeus nodig. Maar die kreeg hij niet.

“Tijdens de ontmoeting kreeg hij te horen dat er geen weg meer terug was en dat de autocefalie hoe dan ook zou worden verleend”, zegt religiedeskundige Aleksandr Soldatov, als docent verbonden aan de Katholieke Universiteit van Lviv.

Deze maand zit de 78-jarige Bartholomeus in Istanbul de synode voor van het oecumenisch patriarchaat, dat weliswaar vrij klein is, maar binnen de wereldgemeenschap van orthodoxe kerken als primus inter pares veel gezag heeft. Naar verwachting zal de synode het proces in gang zetten dat tot de vorming van een autocefale Oekraïense orthodoxe kerk leidt.

En dat is tegen het zere been van de kerk van Moskou. Zozeer zelfs dat hoge geestelijken in Moskou al het woord ‘oorlog’ in de mond hebben genomen. Metropoliet (een soort kerkelijke minister van buitenlandse zaken) Illarion Alfejev noemde het optreden van de patriarch van Constantinopel ‘laag-bij-de-gronds’ en dreigde met niet minder dan een kerkscheuring zoals sinds 1054 niet meer is voorgekomen. In dat jaar splitste de vroege kerk in tweeën: de rooms-katholieke en de oosters-orthodoxe kerk.

Wesp

Minder dan een week na het onderhoud met de Russische delegatie stuurde patriarch Bartholomeus twee gezanten naar Kiev om de autocefalie voor te bereiden. De synode in Moskou reageerde als door een wesp gestoken en verbood om tijdens kerkdiensten nog langer diens naam in gebed te herdenken. Russische bisschoppen mogen voortaan niet meer gezamenlijk met hun Constantinopelse collega’s voorgaan in de dienst en de kerk van Moskou verlaat orthodoxe organisaties waarin geestelijken van Constantinopel de leiding hebben.

Die verhitte gemoederen mogen de buitenstaander verbazen, ze zijn terug te voeren op decennia-, zo niet eeuwenlang getouwtrek om Oekraïne. Centraal in de debatten staat het jaar 1686, toen Constantinopel aan Moskou het recht gaf de kerkleiders in Kiev te benoemen. Dat was een praktische maatregel, een reactie op de inlijving, kort daarvoor, van Oekraïne door het Russische rijk. Die stap betekende niet automatisch dat de Moskouse kerk nu de volledige zeggenschap had over de regio – al probeert de Russisch-orthodoxe kerk nu even hardnekkig als vruchteloos het tegendeel te bewijzen.

Een autocefale kerk is een lang gekoesterde wens van veel Oekraïense orthodoxen, die sinds begin jaren negentig binnen de ‘Oekraïense orthodoxe kerk van het Moskouse Patriarchaat’ een beperkte mate van zelfbestuur genieten. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991 was aanleiding voor een deel van de Oekraïense geestelijkheid zich tot Moskou te wenden met het verzoek om een eigen, nationale kerk, zoals die ook in veel andere landen bestaat.

De kerkelijke autoriteiten in Moskou negeerden dat verzoek. De Kievse metropoliet Filaret richtte daarop zijn eigen orthodoxe kerk op ‘van het Kievse Patriarchaat’, waarbij zich al gauw eerst honderden, later duizenden parochies aansloten. Zijn kerk is nog door geen enkele andere orthodoxe kerk erkend.

‘Patriarch’ Filaret, inmiddels 89, houdt kantoor in een sober pand aan de Poesjkinstraat in hartje Kiev, zonder noemenswaardige bewaking en met een minimum aan personeel. “Verdeeldheid is niet goed”, stelt hij. “Maar wie heeft er schuld aan die verdeeldheid? De Oekraïense kerk of het Moskouse patriarchaat? Ik ben van mening dat het Moskouse patriarchaat er schuldig aan is.”

Volgens Filaret is het simpel. “Als de patriarch van Moskou en de synode van de Russische kerk in 1992 de nieuwe historische realiteit hadden onderkend en de autocefalie van de Oekraïense kerk hadden gesteund, was er geen enkele vijandschap tussen ons geweest. Nu bestaat die tegenstelling alleen omdat de Moskouse kerk een hard, onverzoenlijk standpunt blijft innemen: de Oekraïense kerk onder geen beding loslaten.”

Verre droom

De wens van de autocefalie sluimerde jarenlang in Oekraïne, maar het bleef een verre droom. Dat veranderde door de gebeurtenissen van 2014. Diverse geloofsrichtingen namen toen actief deel aan de maandenlange protesten op het Majdanplein in Kiev, maar de kerk van Moskou schitterde door afwezigheid.

De oorlog in Oost-Oekraïne zorgde voor nog meer vervreemding. Dat Oekraïense mannen sneuvelden in een door het Kremlin begonnen conflict, terwijl hun families de diensten bezochten van de kerk die nu juist zulke nauwe banden onderhoudt met datzelfde Kremlin viel moeilijk te rijmen. Geen wonder dat al gauw in veel kerken de naam van de Russische patriarch Kirill niet meer werd genoemd tijdens de gebedsdiensten, een stille vorm van verzet. En dat niet alleen: patriarch Kirill noch metropoliet Illarion kunnen tegenwoordig Oekraïne vrijelijk bezoeken.

Patriarch Bartolomeus speelde daarop in tijdens het verhitte gesprek van 31 augustus: “Vindt u dat soms geen probleem?”, wierp hij Kirill toe. “Is dat geen overtuigend bewijs dat u daar niet welkom bent?”

Slotakte

Het woord autocefalie ligt in Oekraïne op ieders lippen sinds Bartholomeus afgelopen april bezoek kreeg van de Oekraïense president Petro Porosjenko. Die neemt volgend jaar deel aan de presidentsverkiezingen en wil de autocefalie maar al te graag op zijn conto schrijven. Meer dan zeven uur spraken de twee met elkaar, en dat was al veelzeggend. “Het was de slotakte van het proces dat al zo lang aan de gang was”, zegt Soldatov van universiteit van Lviv. “Op 9 april spraken ze af dat de autocefalie zal worden verleend. Het proces kreeg een nieuwe dynamiek, de finish kwam in zicht.”

Het Oekraïense parlement vroeg patriarch Bartolomeus formeel om toekenning van de autocefalie, een oproep die ook is onderschreven door de bisschoppen van de twee niet-erkende orthodoxe kerken in Oekraïne, waaronder die van Filaret, en opvallend genoeg ook door een aantal bisschoppen van het Moskouse patriarchaat. Wie dat zijn blijft vooralsnog geheim, maar het is een teken aan de wand.

Waarom wil de Russische kerk de Oekraïense gelovigen zo krampachtig onder de eigen paraplu houden? Het antwoord op die vraag is eerst en vooral politiek, niet religieus van aard. De orthodoxe kerken in Oekraïne gezamenlijk tellen meer dan 18.000 parochies, tegen 16.000 in Rusland, en dat speelt beslist mee.

“Vanuit religieus oogpunt is er geen enkele reden om Oekraïne binnen de eigen kerk te houden”, legt Soldatov uit. “Het is zuiver politiek. Verlies van Oekraïne betekent dat de Russisch-­orthodoxe kerk niet langer de grootste orthodoxe kerk ter wereld is. Het is een deuk voor het prestige van Rusland in de internationale arena en voor de invloed van Rusland in de orthodoxe wereld.”

Het verlies van Oekraïne zal ook een persoonlijke tragedie zijn voor de 71-­jarige patriarch Kirill, want het zal als de belangrijkste religieuze gebeurtenis van zijn bewind de geschiedenisboeken in gaan. “Wij zijn nooit opgehouden te beseffen dat we één land zijn en één volk”, zei Kirill op 31 augustus bij zijn laatste poging Bartholomeus op andere gedachten te brengen. “Het is onmogelijk Kiev los te weken van ons land, want Kiev is het startpunt van onze geschiedenis. Het nationale bewustzijn van Russen en Oekraïners is de garantie voor het behoud van de Russisch-­orthodoxe kerk.”

Lees ook:

Oosters-Orthodoxen weer niet aan een tafel

Eindelijk zouden de kerken samen vergaderen op Kreta. Maar nationalisme nekt de orthodoxe oecumene.