Amanda verlangt naar de vrijheid van de lege weg

De parkeerplaats voelt aan als een stuk verschroeide aarde. Het is een verzengend hete nazomermiddag in Petit, een gehucht veertig kilometer ten oosten van Johannesburg. Er staan vier vrachtwagens. Onder één ervan steken drie benen uit: twee zwart, één wit. Plus een ijzeren prothese. "Er zit hier ergens een olielek", klinkt het vanachter een voorwiel. "Maar we zien niet waar."

De 26-jarige Amanda Odendaal heeft een jongensachtig postuur, zo blijkt als ze onder de vrachtwagen vandaan komt. En kortgeknipt kroeshaar. Haar handen zijn zwart van de olie. Ze lacht. "Van jongs af aan vragen mensen die mij niet kennen zich soms af of ik een jongen of een meisje ben."

Even later staat de blanke Joe Odendaal naast haar. "Mijn vader adopteerde me", legt Amanda hun verschil in huiskleur uit. Hij deed dat samen met haar inmiddels overleden adoptiemoeder. Amanda was pas een paar maanden oud. "Man, mensen staren vaak naar ons!" lacht ze. "Een witte kerel, wiens been is geamputeerd, met een zwarte, duidelijk lesbische dochter. Een driedubbele reden om ons vol verbazing na te kijken."

Uitzonderlijke beroepskeuze
Joe verloor zijn rechterbeen toen zijn vrachtwagen in 1991 tijdens de burgeroorlog in Mozambique onder vuur werd genomen. "Op het verkeerde moment op de verkeerde plek", zegt hij nuchter. "De opdracht in oorlogsgebied betaalde extreem goed. Daarom ging ik."

De 63-jarige Joe is er het levende bewijs van hoe gevaarlijk het beroep van vrachtwagenchauffeur in zuidelijk Afrika kan zijn. Toch besloot Amanda ook trucker te worden. Een zeer uitzonderlijke beroepskeuze voor een vrouw in het conservatieve Zuid-Afrika. "Ik ben een jaar geleden begonnen", vertelt ze. "Mijn vader gaat binnenkort met pensioen. Ik wil zijn bedrijf overnemen."

Joe glundert, maar veel vrienden van Amanda waren minder enthousiast. Alleen op zo'n enorme machine, wekenlang van huis, omringd door uitsluitend mannen, dwars door zuidelijk Afrika? Veel te eenzaam voor een vrouw, veel te zwaar. En vooral veel te gevaarlijk.

Amanda klimt de cabine in: haar huis voor de komende maand. Volgende week vertrekt ze naar Zambia. Ze geeft, zittend achter het stuur, een rondleiding. Daarbij zet ze stoer de motor aan. "Hier slaap ik", zegt ze, wijzend op een matras achter haar. "En hier in het rek erboven heb ik alles bij de hand: vitaminepillen, pijnstillers, zeep, klamboe en antimuggenspray." Ze zal meerdere dagen bij de grens tussen Botswana en Zambia moeten wachten. Het papierwerk duurt daar eindeloos. "Je parkeert langs de oever van Zambezi-rivier. Het stikt er van de muggen."

Tot nog toe gaat haar vader telkens mee op de route van Johannesburg naar Lusaka. Zo'n 1800 kilometer door Zuid-Afrika, Botswana en Zambia. "Ik probeer haar te leren hoe ze dit werk zo veilig mogelijk kan doen", zegt Joe. "Welke routes ze moet nemen, hoe laat ze moet vertrekken om voor het donker op een veilige slaapplek te zijn, waar ze kan parkeren om uit te rusten, wie ze kan vertrouwen en wie niet."

Huwelijksaanzoek
Want ook buiten oorlogstijd is vrachtwagenchauffeur in zuidelijk Afrika een risicovol beroep. Zeker in Zuid-Afrika. Overvallen op vrachtwagens, meestal bij tolpoorten als de truck stilstaat, zijn schering en inslag in het land. "Natuurlijk maak ik me zorgen", geeft Joe toe. "Amanda is mijn enige kind. Maar ik ben er trots op dat zij ingaat tegen het stereotiepe beeld van wat een Zuid-Afrikaanse vrouw zou moeten zijn. Waarom zou een vrouw geen vrachtwagen kunnen rijden?"

Amanda zet zich bewust af tegen de norm. "Zuid-Afrika is een door mannen gedomineerde samenleving", moppert ze schor maar gedecideerd. "Een vrouw behoort voor het huishouden te zorgen, zegt men. Nou, daar pas ik voor."

Ze schakelt de motor weer uit, zodat ze beter te verstaan is. "Natuurlijk krijg ik vaak opmerkingen op de weg. Wat ik op een truck doe, of ik niet beter kan gaan koken. Mannen proberen vaak bij me voor te dringen aan de grens, omdat ze denken dat ze een vrouw wel even kunnen afpoeieren. Maar zeker in Botswana en Zambia zijn er ook mannen langs de weg die hun duim naar me opsteken.

Als ze aan de grens moet wachten, leest Amanda veel. 'The Covenant', een dikke Zuid-Afrikaanse historische roman van James A. Michener, ligt klaar op het dashboard. En 's avonds drinkt ze met haar mannelijke collega's vaak een biertje. "Je leert elkaar kennen op de route. De meeste mannen accepteren me na verloop van tijd wel", zegt ze.

Ze krijgt zelfs weleens een huwelijksaanzoek, vertelt ze. Van Zambiaanse mannen met name. "De meesten zien wel dat ik lesbisch ben, maar ze proberen het toch."

Tekst loopt door onder foto.

Geaardheid
In Botswana en Zambia is homoseksualiteit strafbaar. Toch liegt Amanda niet vaak over haar geaardheid. "In Zambia ga ik de cel in als de politie me betrapt op seks met een vrouw. Het is dus een kwestie van onthouding." Ze lacht. "Maar ik kan het er wel gewoon zeggen. Mensen kijken me vaak wat geschokt aan. Het is een taboe. Maar ze maken er daarna vooral grapjes over, pesten me hoogstens een beetje. Van agressie is nooit sprake."

Dat is in Zuid-Afrika anders - nota bene het enige Afrikaanse land dat het homohuwelijk kent. Terwijl Amanda de truck uitklimt, vertelt ze over haar ervaringen op weg naar de rijschool, toen ze haar vrachtwagenrijbewijs diende te halen.

"Ik moest langs een wooncomplex vol zwarte Zuid-Afrikaanse mannen. Die hoorde ik roepen: 'Zie je die pot daar! Weet je wat zij nodig heeft? Seks met een man om haar weer vrouw te maken.'" Ze zucht, terwijl ze naar de overdekte werkplaats naast de truck loopt. "Het is vreselijk hier. Ik voel me zoveel vrijer als ik de grens over ben. Zuid-Afrika mag een progressieve grondwet hebben, maar dat zegt niets over de cultuur. Je kunt liberaal denken niet wettelijk opleggen aan mensen. In Botswana en Zambia kan ik, ondanks het verbod op homoseksualiteit daar, veel meer mijzelf zijn."

Corrigerende verkrachtingen
Het meest pijnlijke is dat het in Zuid-Afrika vaak niet bij joelen blijft. Het land wordt wel gezien als de plek met het hoogste verkrachtingscijfer ter wereld buiten oorlogsgebied. En Zuid-Afrika is ook een van de landen waar geweld tegen homoseksuelen het meest frequent is. Het resulteert in 'corrigerende verkrachtingen'. Die moeten lesbiennes weer heteroseksueel maken. Ze komen in de townships en op het platteland zeer regelmatig voor.

Ook Amanda ontsnapte er niet aan. "Hij viel me aan met een mes", vertelt ze op een rafelige bank in de werkplaats, terwijl ze wijst op een litteken op haar been. "En met een vork." Ze laat de drie punten op haar arm zien waar het bestek haar huid binnendrong. Zoals vaak bij corrigerende verkrachtingen kende ze de dader. "Hij was een vriend, dacht ik. Ik vertrouwde hem. Maar hij verkrachtte me, omdat hij wilde dat ik op mannen zou gaan vallen."

Ze deed aangifte, maar haar belager ging vrijuit. "Als je iemand kent binnen het justitiële apparaat, kom je in Zuid-Afrika snel vrij", verzucht ze. Bij slechts 5 procent van alle verkrachtingsaangiften in het land komt het tot een veroordeling, schreef onderzoeksbureau Centre for the Study of Violence and Reconciliation in een rapport uit 2009.

Amanda's verkrachting is pas een jaar geleden. Toch slaapt ze ontspannen in haar vrachtwagen. Ze is er gek genoeg juist minder bang door geworden. "En ik heb daarna ook pas het ongemak over mijn geaardheid geheel van me afgeschud."

De jaren ervoor bevond ze zich in een identiteitscrisis: zwart, maar met een blanke vader; vrouw, maar met een jongensachtig uiterlijk; een biologische vader die ervandoor ging zodra haar moeder zwanger raakte; een biologische moeder die haar na drie maanden weggaf; een adoptiemoeder die overleed toen ze veertien was; en lesbisch bovendien. Ze zocht verdoving: cocaïne en heroïne.

Eigen bedrijf, nieuwe truck
Niet dat haar vader een probleem maakte van haar geaardheid. Amanda: "Hij zei: als je maar gelukkig bent. Mijn vader was vroeger een hippie. Daarmee had ik echt mazzel." Desondanks was het allemaal te verwarrend. En ze miste haar overleden moeder. "Ik voelde me eenzaam, zo alleen."

Het tikken van een ijzeren prothese op de betonnen vloer kondigt de komst van vader Joe aan. Hij was vaak weg met de vrachtwagen, had niet door dat zijn dochter afgleed. Hij zakt wat in elkaar als hij het zegt. "Toen ik het eindelijk merkte, was het al snel niet meer uit te houden." Hij staart voor zich uit. "Ze stal alles wat los en vast zat om aan drugs te komen. Ik moest haar uit huis zetten."

Amanda leefde op straat, tot ze met een overdosis in het ziekenhuis terechtkwam. Joe gaf haar een tweede kans. Ze kon weer bij hem komen wonen in de woonwagen naast de werkplaats in Petit. "Ik had een doel in mijn leven nodig", zegt Amanda. Dat doel werd het overnemen van het bedrijf.

Ze kijkt daarnaar uit. Want een succesvol bedrijf betekent voor haar op dit moment: een succesvol leven. En al die starende blikken, de dood van haar moeder, de drugs, de verkrachting, ze neemt het mee als mentale bagage op haar ritten door de Kalahari-woestijn. De eindeloze weg geeft rust.

"Ik geniet ervan om onderweg te zijn", zegt ze. "De vrijheid van de lege weg voor je; schrijven en lezen als ik ergens moet wachten; ontmoetingen met nieuwe mensen; bezoekjes aan dorpen waar ik nooit eerder ben geweest. Waarom zou dat alleen iets voor mannen mogen zijn?"

Onderweg droomt ze ook van een nieuwe truck. Een die moderner is: makkelijker te besturen, geen olielekken meer. En ze fantaseert hoe ze het bedrijf zal uitbreiden, over de extra chauffeurs die ze zal aannemen. Vrouwen uiteraard.

Ze lacht. "Niet alleen omdat ik vind dat dit beroep toegankelijker moet worden voor vrouwen, ook omdat vrouwen er gewoon beter in zijn. We zijn betrouwbaar. Mannen komen vaak te laat aan, met smoesjes: lekke band, oververhitte motor. Vrouwen zijn gedisciplineerd en punctueel. Essentieel in dit vak."

Verkrachting en homofobie in Zuid-Afrika
Jaarlijks doen zo'n 54.000 Zuid-Afrikanen aangifte van seksueel geweld. In Nederland meldden in 2012 zo'n 3600 mensen een verkrachting of aanranding. Gecompenseerd voor de drie keer grotere bevolking van Zuid-Afrika ligt het aantal aangiftes in dat land dus vijf keer hoger dan in Nederland.

Uit een studie van de Medical Research Council in 2005 bleek bovendien dat slechts één op de negen Zuid-Afrikaanse verkrachtingsslachtoffers aangifte doet. Dat brengt het geschatte aantal verkrachtingen en aanrandingen op bijna een half miljoen per jaar, op een bevolking van 54 miljoen mensen. In de meeste gevallen is de dader een vriend, familielid of buurman. Uit ander onderzoek van de Medical Research Council blijkt dat een kwart van de Zuid-Afrikaanse mannen toegeeft ooit iemand te hebben verkracht.

Onderzoek van de Human Sciences Resource Council wees in 2007 uit dat 80 procent van alle Zuid-Afrikanen homoseksualiteit als iets 'fundamenteel verkeerds' beschouwt.

Zuid-Afrika kent een buitengewoon progressieve grondwet. Daarin zijn de rechten van vrouwen en homoseksuelen stevig verankerd. Maar de meerderheid van de Zuid-Afrikanen houdt er andere ideeën op na.