De rookvrije sneeuwbal rolt dóór naar straat en plein

Een sigaretje is er niet meer bij voor reizigers op de pont over het Amsterdamse IJ. Sinds dit nieuwe jaar is roken op het hele vaartuig verboden. Net als rond steeds meer ziekenhuizen, rijen in pretparken en talloze speeltuinen en schoolpleinen. Nederland wordt steeds rookvrijer.

Rookvrije generatie

Vorige week was daar het nieuws dat Kruidvat en Trekpleister - samen goed voor ruim 1300 filialen - als laatste grote drogisterijen stoppen met de tabaksverkoop. Het past niet bij het gezonde imago dat ze nastreven.

Is dit het begin van het einde van de sigaret in het openbaar? Een sneeuwbal die op gang komt en steeds harder in de richting van een rookvrije samenleving dendert?

In ieder geval is dat precies wat de beweging Rookvrije Generatie beoogt. Kinderen die nu geboren worden, moeten straks simpelweg niet meer in aanraking komen met tabak, aldus het samenwerkingsverband van KWF Kankerbestrijding, het Longfonds en de Hartstichting. Niet op straat of andere publieke ruimten, niet met de tabaksproducten in schappen van winkels.

Nederlanders staan daar volgens de cijfers steeds meer voor open. Uit onderzoek dat KWF Kankerbestrijding jaarlijks laat uitvoeren door marktonderzoeker Kantar Public blijkt dat 72 procent van de ondervraagden voor zo'n omslag naar een rookvrije generatie is. Over de wijze waarop dat het best kan worden bereikt, verschillen de ondervraagden. Meer mensen kiezen voor het uit het zicht houden van tabaksproducten in winkels dan voor het verhogen van accijnzen.

Ook het draagvlak voor rookvrije plekken neemt toe. In 2015 vond 65 procent rookvrije speeltuinen een goed idee, vorig jaar was dat 82 procent. Volgens het Longfonds kent Nederland inmiddels 100 kinderboerderijen en grote speeltuinen die rookvrij zijn. De Hartstichting houdt bij hoeveel sportclubs afspraken hebben over roken op hun buitenterrein: 200.

Ondertussen ijvert de Friese huisarts Hilly ter Veer voor een compleet rookvrij Ureterp, het dorp waar haar praktijk staat. Verslavingsarts Robert van de Graaf wil zelfs de hele stad Groningen aanpakken. Hij ziet zich gesteund door de gemeente, het academisch ziekenhuis en voetbalclub FC Groningen.

Naar de effecten blijft het gissen: een keihard verbod met boetes is niet reëel. Initiatiefnemers hopen goodwill te kweken bij de gemeenschap. Soms is er ook verzet, zoals van vrijwilligers van een speeltuin in Arnhem die dreigen te stoppen als ze niet meer rokend over het terrein mogen.

Wat alle initiatieven gemeen hebben is dat ze hun pijlen op de nieuwe generatie richten. Volgens het Longfonds beginnen wekelijks nog altijd honderden jongeren met de gewoonte. Zien roken, doet roken, is het credo.

"Dat principe is inmiddels wel veelvuldig aangetoond met onderzoek", zegt de Maastrichtse hoogleraar tabaksontmoediging Marc Willemsen. Ook hij ziet, net als bovengenoemde organisaties als het Longfonds, dat de samenleving steeds meer open staat voor het verdrijven van tabak.

Nakomer

"Dat zie je bijvoorbeeld aan het besluit van Kruidvat en Trekpleister om geen tabak meer te verkopen. Zulke bedrijven doen dat echt niet zomaar. De 'maatschappelijke flow' is kennelijk groot genoeg." De boost die het imago van de winkels krijgt, weegt blijkbaar op tegen het verdwijnen van de tabaksomzet, zegt hij.

Het is zelfs slim om hier zo snel mogelijk mee te beginnen, vervolgt Willemsen. Zijn vermoeden: tabak gaat uiteindelijk uitsluitend verkocht worden in speciaalzaken, zoals sterke drank nu in slijterijen. Je wilt als winkelier geen nakomer zijn in een trend die toch niet tegen te houden is, zegt hij.

Supermarkten en cafés

Toch is tabak nog altijd op veel plaatsen te koop. Supermarkten Albert Heijn en Jumbo houden voorlopig vast aan tabaksverkoop, laten hun woordvoerders weten. Jumbo vindt het belangrijk dat klanten voor ál hun boodschappen kunnen blijven langskomen. Wel dekt de winkelketen sigaretten en shag af - kinderen zien er niets van. Albert Heijn experimenteert momenteel met die afdekking, en wacht op de details van een wet hierover die de overheid waarschijnlijk dit jaar nog invoert.

Het huidige klimaat waarin anti-rookacties überhaupt kans hebben, is volgens Willemsen te danken aan campagnes van de overheid en belangenorganisaties. Dat begon begin deze eeuw pas echt goed, met een verbod op roken op de werkplek, zegt hij.

Alleen het rookverbod in cafés in 2008 verliep niet vlekkeloos. Willemsen: "Het effect ervan viel tegen. De overheid communiceerde niet duidelijk waarom je in de kroeg niet meer mocht roken. Met harde cijfers had ze duidelijker kunnen maken hoe schadelijk meeroken is." En als cafébezoekers de reden niet goed binnenkrijgen, zien ze het allemaal als betutteling. "In Ierland ging het wél gelijk goed. Daar kwam de overheid met duidelijke uitleg achter de nieuwe regel."

Wie rookt er nog?

Het aantal rokers daalt gestaag, laten cijfers van het CBS zien. Begin deze eeuw stak nog één op de tien Nederlanders meer dan twintig sigaretten per dag op. Deze zogeheten zware rokers vormen nu nog 4 procent van de bevolking. Matige rokers (minder dan twintig per dag) gingen in diezelfde tijdspanne van 18 naar 14 procent.

De daling gaat harder onder hoogopgeleiden, waardoor de verschillen tussen hoog- en laagopgeleiden qua rookgedrag verder uiteenlopen. De zware roker is dan ook vaker laagopgeleid.

Lees ook onze reportage:

Haagse buurtvader heeft rookvrije speelplaatsen binnen en mikt nu op de festivals

Eerder verschenen:
- Ziekenhuizen verbannen verstokte rokers van het terrein
- Smaakt de e-sigaret naar meer?