Waarom is er eigenlijk antisemitisme?

In een synagoge in het Amerikaanse Pittsburgh opende een man op 27 oktober het vuur. Hij riep leuzen tegen Joden. De dreun kwam extra hard aan, omdat de Verenigde Staten van oudsher bekendstaan als een veilige haven voor Joden. De Europese geschiedenis rond Jodenhaat mag bekend worden verondersteld. Ook decennia na de Tweede Wereldoorlog zijn synagogen in grote steden in Europa nauwelijks denkbaar zonder zwaarbewapende beveiliging.

Recent woedde er een discussie over de Joods-Hongaarse zakenman George Soros, die zijn rijkdom inzet voor het realiseren van politieke idealen. Zijn critici gebruiken klassieke antisemitische beelden: de rijke Jood die stiekem aan alle touwtjes trekt. Hoe kan het eigenlijk dat het jodendom bijna onvermijdelijk vergezeld gaat van haat, ­mythevorming en complottheorieën? Waarom is er eigenlijk antisemitisme?

Gif

“Je moet bedenken dat er eeuwen en eeuwen gif van anti-judaïsme gezaaid is”, begint Lody van de Kamp, rabbijn en schrijver. “Dus ook na de Shoah, de vernietiging van zes miljoen Joden, is dat niet zomaar even voorbij. Iets dat zo lang gezaaid is, dat blijft opkomen. Dat haat zaaien begon al met de kerkvaders, het gebeurde in de katholieke kerk, maar ook bij de Reformatie is het volop aanwezig.

“Luther heeft echt hele nare dingen over de Joden gezegd. Calvijn ook, maar in iets mindere mate. Van die laatste hoefden de Joden weliswaar niet dood, maar ze moesten wel verbannen worden. En hun synagogen verbrand. Dat gaat er goed in bij het volk. Dus Hitler hoefde in zijn antisemitisme niets zelf uit te vinden. Dat had het christendom al eeuwenlang gedaan.

Oude patronen

“Hetzelfde geldt voor opkomend antisemitisme vandaag. Het kan voortborduren op hele oude patronen. Vanaf het moment dat de Kerk zichzelf beschouwde en presenteerde als de absolute waarheid, moest de Jood dolen en verbannen worden. Het christendom was natuurlijk eerst een soort sekte binnen het jodendom. Ook toen werd er stevig gediscussieerd, zoals het Nieuwe Testament al laat zien. Maar het echte anti-judaïsme zie je pas vanaf de vierde eeuw, als de Kerk definitief ont-joodst. De zondag vervangt de Sabbat, de Hebreeuwse taal raakt in onbruik. De Kerk wil dan niet meer herinnerd worden aan haar joodse wortels.”

“Zeker, het christendom speelt hier een bepalende rol,” zegt Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan Tilburg University. “Het klassieke anti-joodse sentiment is dat zij Jezus vermoord hebben. Door de Zoon van God te doden zouden zij niet meer het uitverkoren, maar het door God verworpen volk zijn. De Joden waren voor christelijk Europa erger dan heidenen. Zij waren bij uitstek het volk dat Christus had moeten aannemen, maar dat niet heeft gedaan.

“Als reactie hierop hebben de kerken na de Tweede Wereldoorlog nadrukkelijk hun verbondenheid met het jodendom uitgesproken. Sommigen vinden dat niet meer nodig, maar wat mij betreft bewijzen gebeurtenissen als die in Pittsburgh het tegendeel. Laten we niet vergeten: nog altijd moeten overal de synagogen door de politie bewaakt worden. “De religieuze jodenhaat raakte in de late Middeleeuwen vermengd met culturele angst. De jodenvervolging ging gelijk op met de heksenvervolging. Joden en heksen stonden voor ‘het onzichtbare andere’. Mensen die openlijk Joods waren, waren gevaarlijk, maar Joden die zich, vaak onder dwang, tot het christendom bekeerden golden als nog gevaarlijker. ‘Ze doen zich voor als van ons, maar zijn erop uit ons kapot te maken.’

“Dit speelt vandaag de dag nog altijd een rol bij anti-joodse complottheorieën: de haat tegen Soros, de angst dat Joden de VS aan de vreemdelingen zouden willen overleveren. Het is de onderbuik van onze cultuur geworden die steeds maar weer opspeelt. En dit soort ideeën zijn bijna niet te falsifiëren. Maar verklaart dit het antisemitisme? We kunnen theologische en psychologische motieven aanwijzen, maar zoals elk kwaad blijft ook dit kwaad een mysterie. En het bestond al vóór het christendom: kijk naar de Romeinse jodenhaat en het anti-judaïsme dat het bijbelboek Ester beschrijft.”

Van de Kamp: “En de beeldvorming is hardnekkig hoor. Iemand vroeg me na een lezing over het joodse geloof met droge ogen: ‘Hoe komt het toch dat alle Joden rijk zijn?’ Ik vrees dat hij, ook als ik hem hele wijken met arme Joodse mensen had getoond, niet van dat beeld was bevrijd.”

Borgman: “En als het niet de ‘rijke Joden’ zijn, dan zijn het wel de ‘Joodse communisten’. Dat is het aantrekkelijke voor velen: antisemitisme verklaart de macht van het grootkapitaal en opkomst van revolutionairen. Alles, kortom.”

Typische vijandbeelden

Van de Kamp: “Belangrijker dan de vraag ‘Waarom is er antisemitisme?’, vind ik echter de vraag: wat kun je er aan doen? Ik ben er van overtuigd dat moslims in de huidige Nederlandse maatschappij dezelfde rol hebben als Joden vaak gehad hebben. We creëren weer dezelfde typische vijandbeelden: ‘Ze pikken onze banen in, ze pakken onze vrouwen af’.

“De mechanismes van de moslimhaat vind ik eerlijk gezegd nog griezeliger dan het opkomende antisemitisme. Ik zeg wel eens: antisemitisme, daar heb je geen Joden voor nodig. Daar heb je antisemieten voor nodig. En daarvoor ken ik eigenlijk maar één remedie: samen koffie drinken en elkaar beter leren kennen.

“Afgelopen voorjaar bezocht ik Auschwitz met een groep moslimjongeren. Tijdens een bezoek aan een synagoge kregen we het over onze rituelen. ‘Hoe vaak bidden jullie?’ ‘O, wij zo vaak.’ ‘Koosjer eten? Hé, wij eten halal.’ Een van hen merkte op: ‘Wat lijkt ons geloof eigenlijk veel op elkaar.’ Er ontstond herkenning en waardering. “Joden hebben te vaak de neiging om de slachtofferrol te koesteren. Ja, er is antisemitisme. Maar wat doe je vervolgens: huilend de burgemeester bellen of er zelf iets aan proberen te doen?”

In het Theologisch elftal reflecteren twee godgeleerden op de actualiteit.

Lees ook:

Pittsburgh heeft geen behoefte aan Trump, maar hij wel aan Pittsburgh

De burgemeester van Pittsburgh en vertegenwoordigers van de synagoge waar een schietpartij plaatsvond, vroegen Trump niet te komen. Hij had wat te winnen en ging toch.