Is misbruik in de kerk een westers probleem?

Zo'n 260 bisschoppen kwamen oktober vorig jaar in Rome bij elkaar om tijdens een synode te praten over de vraag hoe jongeren meer bij de kerk kunnen worden betrokken. Maar in de vergaderzaal en zeker in de wandelgangen ging het maar al te vaak over dat ene beladen onderwerp dat als een deken over die bisschoppensynode heen lag: misbruik. Des te opmerkelijker dat in het 55 pagina's tellende slotdocument de misbruikcrisis - die in de maanden ervoor weer hevig was opgelaaid - er nogal bekaaid af kwam. Over misbruik werd gezegd dat 'de synode opnieuw onderstreept dat er rigoureuze maatregelen moeten worden getroffen om herhaling van seksueel misbruik te voorkomen'. Een eerdere versie waarin steun werd uitgesproken voor zero tolerance haalde de eindtekst niet. Die terughoudendheid viel wellicht te verklaren uit het vooruitzicht van die misbruikconferentie in februari en het feit dat die synode toch echt over wat anders ging.

Maar er speelde ook nog iets anders mee. Sommige bisschoppen uit Azië en Afrika vonden al die aandacht voor wat zij zien als een westers probleem, niet nodig. Bij hen zou het probleem niet zo groot zijn. Maar er waren ook andere geluiden. De Maleisische aartsbisschop Simon Poh riep zijn collega-bisschoppen in Azië op om alert te zijn. "In plaats van te zeggen dat die dingen hier niet voorkomen, kunnen we beter proactief zijn en zeggen: 'Wat moet er gebeuren?'"

Dat misbruik als een westers probleem wordt gezien is aan de andere kant ook niet zo vreemd. De meeste schandalen over geestelijken die zich aan kinderen vergrepen, kwamen naar buiten in landen als de Verenigde Staten, Ierland en Australië. Vooral de Amerikaanse katholieke kerk werd het afgelopen jaar hard getroffen, met schandalen rond aartsbisschop McCarrick en een schokkend rapport van Justitie in de staat Pennsylvania. In heel het land doet Justitie nu onderzoek naar misbruik in de kerk. In Zuid-Amerika was er het enorme misbruikschandaal in Chili dat zelfs de paus in verlegenheid bracht, maar over de rest van het continent is nog veel onduidelijk. Dat geldt nog in sterkere mate voor Azië en Afrika. Niemand weet goed hoe groot het probleem daar is.

Als het om de aanpak seksueel wangedrag door geestelijken gaat, zijn dat nog altijd onontgonnen gebieden.

Argentinië

Van onze correspondent Remi Lehmann

Seksueel misbruik door rooms-katholieke geestelijken wordt in Argentinië zelden bestraft. In het land van de paus zijn slachtoffers overgeleverd aan politieke onwil en beperkte kerkelijke goodwill.

In 2002 vertelde 'Gabriel' op televisie hoe hij door priester Julio Grassi was gedwongen tot seks. Het was een schok voor veel Argentijnen: zij kenden de mediagenieke priester juist als welzijnswerker die met zijn stichting onderdak en zorg bood aan kwetsbare kinderen. Na een jarenlang proces werd de priester veroordeeld tot vijftien jaar cel.

Sinds de zaak-Grassi zijn 62 geestelijken aangeklaagd voor vergelijkbare misdrijven, onder wie een bisschop en drie nonnen. Toch leidde dat tot slechts acht vonnissen, weet advocaat Carlos Lombardi, die slachtoffers van seksueel misbruik steunt. "De verdediging probeert het proces te rekken, zodat de misdrijven verjaren."

Het steekt Lombari dat de kerk veroordeelde geestelijken blijft beschermen. "De paus predikt zero tolerance, maar heeft Grassi nooit uit het ambt gezet." Het is volgens de advocaat tekenend voor de doofpotcultuur en de inefficiëntie van het kerkelijk recht.

Inés Franck gelooft wel in het zelfreinigend vermogen van de kerk. De juriste werkt voor een commissie die minderjarigen beschermt in het bisdom Paraná. "We geven voorlichting om misbruik te signaleren en voorkomen", aldus Franck. Zo verbiedt de gedragscode van de commissie fysiek contact tussen geestelijken en kinderen en is er een aangiftenprotocol. "We bieden vooral steun aan het slachtoffer, maar stappen desgewenst naar justitie." Franck hoopt dat andere bisdommen de werkwijze overnemen en kijkt uit naar de top in het Vaticaan. "Men is zich bewust van het probleem, maar het mag niet bij woorden blijven. Het is tijd voor actie."

Advocaat Lombardi werkt aan een wetsvoorstel voor een onafhankelijke onderzoekscommissie in Argentinië. Hij krijgt weinig steun van parlementsleden in dit verkiezingsjaar. Driekwart van de kiezers is katholiek en de paus is populair. "Politici vliegen naar het Vaticaan om een wit voetje bij de paus te halen", verzucht Lombardi.

Filippijnen

Van onze verslaggever Gijs Moes

De Filippijnen kennen een unieke combinatie van een zeer katholieke bevolking en een populaire president die als een wilde tekeergaat tegen de kerk. Rodrigo Duterte haalt regelmatig hard uit naar priesters en bisschoppen, ook van-wege seksueel misbruik.

Het probleem van misbruik binnen de kerk is niet nieuw op de Filippijnen: al in 2002 bood de bisschoppenconferentie haar excuses aan. Volgens de toenmalige aartsbisschop van Cotabato, Orlando Quevedo, hadden destijds 200 van de 7000 priesters in het land zich in de twintig jaar ervoor seksueel misdragen. Onder die term vatte hij niet alleen kindermisbruik, maar ook homoseksualiteit en affaires met volwassen vrouwen. Hij beloofde nieuwe richtlijnen op te stellen.

Ook daarna zijn er nog klachten ingediend tegen priesters en bisschoppen op de eilandengroep, waar ruim 80 procent van de meer dan 100 miljoen inwoners katholiek is. Enkele jaren na de excuses van de conferentie moesten twee bisschoppen zelfs opstappen. In 2015 klaagde een man de Jezuïeten op de Filippijnen aan vanwege het feit dat hij in zijn jeugd was misbruikt op scholen van die orde.

Vorig jaar moest de Filippijnse kerk opnieuw door het stof, bij monde van de aartsbisschop van Davao, Romulo Valles. "Dezer dagen voelen we opnieuw, met groeiende intensiteit, pijn en schaamte vanwege de vele onthullingen van seksueel wangedrag, begaan door een aanzienlijk aantal bisschoppen en andere gewijde personen." Een grondig onderzoek naar misbruik binnen de Filippijnse kerk is tot nu toe niet uitgevoerd, dus is er weinig zicht op de omvang van het probleem.

President Duterte steunt de slachtoffers, maar wel in zijn eigen botte stijl. "De katholieke kerk is iets heel wellustigs geworden", zei hij enkele weken geleden in Manila. "Ze moeten zichzelf corrigeren voordat ik hun vijand word. Ik blijf hen aanvallen." Duterte herhaalde bij die gelegenheid hoe hij in zijn jeugd zelf werd misbruikt door een priester. Dat zou gebeurd zijn tijdens de biecht, nadat hij vertelde hoe hij een kindermeisje in haar slaap had betast.

Afrika

Van onze correpsondent Ilona Eveleens

De onthullingen en discussies over seksueel misbruik in de katholieke kerk worden in Afrika breed uitgemeten in de media. Maar de meeste publicaties merken op: 'Het is een Westers probleem'. Er zijn weliswaar in diverse landen beschuldigingen geuit, maar die hebben zelden tot vervolging geleid.

Alleen in Zuid-Afrika wordt door slachtoffers en kerk meer openheid in acht genomen. Daar zijn de laatste jaren meer dan dertig klachten bij de kerk gerapporteerd en zijn drie priesters uit het ambt gezet. De politie onderzoekt enkele zaken. In het verleden is het tot een enkele veroordeling gekomen.

In veel andere landen in Afrika ten zuiden van de Sahara heerst nog altijd het 'grote man-syndroom’, waarbij de gewone man of vrouw niet naar buiten durft te treden over dubieus optreden door veelal autoritaire leiders.

In Kenia zijn een paar beschuldigingen geuit tegen buitenlandse Mill Hill-paters, onder wie een Nederlander. Die aanklachten leidden niet tot vervolging. De paters in kwestie gingen terug naar hun thuisland en een van hen werd door het Vaticaan verboden nog langer de mis op te dragen.

Berichten over seksueel misbruik van nonnen door mannelijke geestelijken komen sinds de eeuwwisseling mondjesmaat naar buiten. En weer is er meer openheid in Zuid-Afrika. Elders zijn er geruchten, maar heerst vooral een cultuur van stilzwijgen. Vrouwen zwijgen over seksueel misbruik uit schaamte en angst voor stigma.

Daarbij komt ook dat in veel Afrikaanse landen klachten over seksueel misbruik door politie en andere autoriteiten meestal niet erg serieus worden genomen. Wel is er meer openheid, vaak in de vorm van een soort publiek geheim, over seksuele relaties van katholieke geestelijken met vrouwen buiten de kerk. Menig priester houdt er niet alleen een vriendin op na, maar heeft ook kinderen verwekt.

In Kenia worden sinds vorig jaar DNA-testen gedaan als een geestelijke verdacht wordt van het verwekken van kinderen. De resultaten blijven binnenshuis. "De uitkomsten worden aan de katholieke kerk in Kenia en het Vaticaan overhandigd en zij beslissen wat er mee te doen", aldus het Keniaanse DNA-testinstituut.

Lees ook:

De kerk is nog vaak niet bereid om het dikke tapijt op te tillen, waaronder misbruik is geveegd

Aan de vooravond van de misbruiktop in het Vaticaan kijkt Trouw hoe de leiding van de rooms-katholieke kerk met misbruik omgaat. Eerste deel: Europa.