Politicoloog Parag Khanna: 'De neergang van Europa bestaat niet'

Parag Khanna is een man die de wereld ziet door naar kaarten te kijken. Misschien niet verwonderlijk voor iemand die geboren werd in India, opgroeide in Abu Dhabi en New York, zijn gymnasiumdiploma haalde in Duitsland en studeerde in Washington en Londen. 

Wat een stadsplattegrond is voor iemand anders, is de wereldkaart voor hem. Hij ontvangt de interviewer in zijn huis in Singapore, vriendschappelijk en spraakzaam op z'n Amerikaans, waarbij ook zijn dochtertjes niet worden vergeten: 'say hello to my friend from The Netherlands'.

In zijn boek 'Connectography' beschrijft Khanna hoe hij met zijn oudste dochter een puzzel maakte van duizend stukjes, een klassieke wereldkaart op basis van de Mercator-projectie, gemaakt voor de scheepvaart, met de onvermijdelijke vervormingen naar de polen toe, zodat Groenland de grootte van een continent krijgt. 

Toen de puzzel klaar was - de oceanen waren het moeilijkst - wikkelde Khanna die in transparante tape en hing hem aan de muur van zijn dochters kamer. 'Ik deed een stap terug en kon me gemakkelijk voorstellen hoe naadloos de continenten ooit aan elkaar vastzaten, en hoe ze over vijftig of honderd miljoen jaar weer aan elkaar vast zouden groeien', schrijft Khanna. Om er direct aan toe te voegen dat de planeet eigenlijk al in die richting beweegt. Dankzij alle verbindingen, fysiek en digitaal, is een wereld aan het ontstaan die de breuklijnen van de geografie overwint door alle landen, regio's en steden aan elkaar vast te knopen.

Kaart van de toekomst

Khanna illustreert dat in zijn boek met diverse kaarten, die laten zien dat de verdeling van de wereld in landsgrenzen maar een klein deel van de werkelijkheid weergeeft. Breng de mondiale stroom van grondstoffen in beeld, de nieuwe Zijderoutes in Eurazië, de megasteden als 's werelds nieuwe economieën en de data-uitwisseling tussen de continenten, en je krijgt het begin van de kaart van de toekomst, aldus Khanna. 

Van Europa nam hij ook een kaart op, met daarop aangegeven de vele separatistische bewegingen, die hem overigens niet de minste zorgen baren. 'Europa fragmenteert terwijl het samengroeit', luidt het bijschrift.

"Ik kijk niet naar Europa als een continent, maar als een regio. Een fantastische regio, ik ben een groot fan van Europa en niet geheel onbevooroordeeld: ik heb mijn middelbareschooldiploma gehaald in Duitsland, waar ze me een Politikologe Indisch-Amerikanischer Abstammung noemen. Daarna ben ik - vanuit de VS - nog eens een jaar terug geweest in het kader van mijn studie, en ik heb ook nog een tijdje in Genève gewoond, en veel met Duitsers samengewerkt - dus ja: Europa, en Duitsland in het bijzonder, voelt nabij voor mij. 

"Ik heb altijd geloofd in de verbreding en verdieping van de Europese Unie, en daar ook veel over geschreven: in hoeverre kunnen supranationale instellingen autoriteit uitoefenen, welke rol spelen regio's daarin, en kan Europa in dat opzicht een voorbeeld zijn voor anderen?

Verschillende supermachten

"Als politiek wetenschapper zie ik Europa bovendien als een systeem. Het verschil tussen een regio en een systeem is groot. Als regio is Europa gewoon een verzameling landen die toevallig een geografische ruimte met elkaar delen. Maar als systeem is het een organisatie met uitgangspunten, gedragingen, instituties en instrumenten, zoals een munt. Dat alles bij elkaar maakt de aangesloten landen sterker dan de optelsom van de afzonderlijke delen.

"In mijn nog uit te komen boek 'Het Aziatische systeem' betoog ik dat ook Azië zich in die richting beweegt, en dat dat, gezien de economische, demografische en militaire omvang van Azië, van grote betekenis zal zijn. De 19de eeuw was de eeuw van de mondiale Europeanisering, de 20ste die van Amerikanisering, de 21ste eeuw zal die van de Aziatisering zijn. 

"Wat niet hetzelfde is als een Aziatische eeuw, want we komen in een multipolaire wereldorde terecht, met verschillende supermachten verdeeld over de wereld - historisch gezien een niet eerder vertoonde situatie. In feite bevinden we ons daar al: 80 procent van het wereldwijde bruto nationaal product is afkomstig uit Noord-Amerika, Europa en Azië.

Tekst loopt verder onder afbeelding.

"Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog was Europa economisch en politiek 's werelds meest dominante regio, maar tien jaar later, in 1950, waren de Britse en Franse koloniale rijken al grotendeels ontmanteld. In de decennia die volgden is de invloed van Europa in de voormalige wingewesten alleen maar verder afgenomen. Spanje is niet meer de belangrijkste economische partner voor Colombia, om maar een voorbeeld te noemen. 

"De groei van de Afrikaanse economieën is te danken aan de handel met China en India, niet met Europa. Natuurlijk, als Frankrijk wil ingrijpen in Gabon, kan dat in een week geregeld zijn, maar dat wil niet zeggen dat Frankrijk de redder van Afrika is. De ene na de andere voormalige Franse kolonie stapt over op het Engels, dat vertelt het werkelijke verhaal.

Optimistisch over Europa

"Wat Europa onderscheidt, is dat het eerder dan andere regio's een systeem vormde. Dat wil zeggen: een samenwerkingsverband waarvan de leden meer met elkaar te maken hebben dan met externe partners. De VS vormen een recenter systeem, en 's wereld meest stabiele. Omdat het één land is, niet een verzameling landen. Het wordt niet in zijn bestaan bedreigd door geopolitieke gevaren en is volledig zelfvoorzienend als het gaat om energie. Dat ligt anders voor Europa, maar dat hoeft niet de ondermijning van het systeem te betekenen; ik ben veel optimistischer over Europa dan de meeste Europeanen. 

"Al jaren horen we dat het Europese project zal sneven, dat de EU zal eindigen op de vuilnisbelt van de geschiedenis, maar de feiten en trends spreken andere taal. De neergang van Europa? Die bestaat helemaal niet. Mensen zijn gevoelig voor de boodschap van het pessimisme, maar dat wil niet zeggen dat dat op de lange termijn terecht is.

"Het ene boek na het andere toont aan: de wereld boekt vooruitgang. Het pessimisme is niet gebaseerd op feiten, het is allemaal psychologie. Ik weet welke problemen er zijn, ik ben niet blind, maar het gaat om zaken die op te lossen zijn. Kijk naar de uitgangspositie van Europa. De levensstandaard, sociale voorzieningen, gezondheid, vrijheid, politieke stabiliteit, democratie - nergens anders vind je dat. Oké, in Nieuw-Zeeland. Maar de EU is 's werelds grootste economische zone, en financieel, demografisch en politiek zeer verknoopt met alle uithoeken van de wereld.

Breken met de VS

"Diplomatiek gezien presteert de EU wel onder haar gewicht. Omdat er geen gezamenlijk buitenlands en veiligheidsbeleid is, zelfs geen overeenstemming op dat gebied, en omdat Europa zichzelf internationaal nog steeds ondergeschikt maakt aan de VS. Hier worden duidelijk kansen gemist, ik vind dat heel teleurstellend. Europa moet breken met de VS als het gaat om de confrontatie met Rusland. Idem met Iran. En met China, maar dat zien we voorzichtig al gebeuren.

"Ik ben geen Europeaan, maar ik zou iedereen, van een boer in Andalusië tot een bejaarde vrouw in Manchester, in vijf minuten kunnen uitleggen waarom het stom is geen deel uit te maken van de Europese Unie. Ik begrijp niet waarom de Europese politieke leiders dat niet kunnen of niet durven, op een enkele na. Merkel, Macron. Waarom adverteren jullie bedrijven niet in de media om uit te leggen hoe ze profiteren van de EU? In plaats daarvan krijgen jullie Russische propaganda op alle sociale media.

"Is er een tegenstelling tussen het verlangen naar nationale identiteit en Europese integratie? Integendeel. Hoe meer naties er bestaan - en er zijn er na de Tweede Wereldoorlog heel wat bijgekomen - hoe kleiner ze zijn, en hoe groter dus de behoefte aan samenwerking. Nationalisme is prima, zolang je de natie maar ziet als een functionele en niet als een etnische eenheid. Etnische zuiverheid is een mythe, maar politiek-bestuurlijke zelfstandigheid is legitiem en effectief."

Waar staat Europa voor?

"Wat Europa is, is voor mij een reeks fundamentele verworvenheden. De moderne sociale welvaartsstaat, aanwijsbaar en bewijsbaar de meest beschaafde regeervorm in de wereld. De democratie, en dan niet alleen in de vorm van verkiezingen, en niet beperkt tot de wil van de meerderheid. En tenslotte de geringe ongelijkheid, die in praktische termen al in de buurt komt van een universeel basisinkomen; wil je die richting op, kijk dan naar hoe het in Europa werkt."

Zijn Europese waarden universeel?

"We zouden niet over Europese of westerse waarden moeten spreken, maar over mondiale waarden. Niet de tegenstelling 'wij' versus 'zij' is belangrijk; 'wij' is waar het om gaat. Het universele gaat boven het westerse. En als we het hebben over vrijheid, democratie en andere principes, is het goed om te bedenken dat timing en uitvoering net zo belangrijk zijn als het principe zelf. Wat het Westen voor anderen wil, telt minder zwaar dan wat anderen voor zichzelf willen. Als het om waarden gaat is morele afpersing niet de weg om concrete resultaten te boeken; je kunt ze niet afdwingen."

Parag Khanna (Kanpur, 1977) is expert op het gebied van internationale betrekkingen, gepromoveerd aan de London School of Economics. Hij werkte voor verschillende denktanks, waaronder de European Council on Foreign Relations en het World Economic Forum in Genève. Sinds 2013 is hij als onderzoeker verbonden aan de National University van Singapore.

Lees ook:

De column 'Hoe meer grenzen, hoe gezelliger' van Stevo Akkerman. "De man die me op dit spoor heeft gezet, is Parag Khanna."