Aan urgentie geen gebrek: de beste filosofieboeken van 2018

Het is niet vijf vóór twaalf, maar vijf over twaalf – in die stemming ging de VN-klimaattop in Polen van start. Ook filosofen proberen de urgente situatie meester te worden, maar dan op hun eigen terrein: dat van het denken. Moeten we fundamenteel ánders gaan denken over de verhouding mens en natuur? 

Dat is wel wat Clive Hamilton, Timothy Morton en Bruno Latour beweren – al zijn ze het onderling ook weer niet helemaal eens. De laatste denker, Bruno Latour, bezocht Nederland in november en verbaasde vriend en vijand met zijn begrip voor ‘de gele hesjes’ en hun verzet tegen de benzinetaks. En dat voor een filosoof­­ die zich zo betrokken is bij het klimaatdebat! Vreemd? 

Niet voor wie dit jaar ‘Het volk in de grot’ had gelezen, van onze eigen Denker des Vaderlands René ten Bos. Als het volk geen belang heeft bij het schelle licht van de waarheid – zoals de waarheid over de opwarming van de aarde – dan blijft ze liever in de grot zitten, legde Ten Bos in dat boek al uit. Feiten overtuigen alleen als ze ingebed liggen in een bijpassend denkkader. En juist dat ontbreekt: we kunnen die klimaatcrisis nog niet dénken. 

Volgens de Duitser Fabian Scheidler is dat geen wonder. Het westerse vooruitgangsgeloof is in zijn ogen weinig meer dan een excuus tot ongekende exploitatie van de aarde, betoogt hij in ‘Het einde van de megamachine’. Moeten we onze hoop vestigen op andere culturen? In zijn boek ‘Buen vivir’ pleitte Alberto­­ Acosta, oud-minister van energie in Ecuador, voor een op lokale tradities gebaseerde filosofie die de band mét de natuur én tussen mensen onderling moet herstellen.

Burn-out

Klimatologisch is ons tempo van produceren en consumeren al een ramp – voor ons persoonlijk welbevinden geldt dat net zo goed. We rennen maar door, achtervolgd door de plicht tot scoren. Dat nekt vooral mensen die met mensen werken, betoogt de Fransman Pascal Chabot in ‘Filosofie van de burn-out’. Want ook de burn-out gaf dit jaar te denken. 

Volgens Chabot valt de subtiele kwaliteit van menselijk contact niet te meten – en die krijgt in een op meten gerichte samenleving niet genoeg waardering. Bovendien, als je leven niet lekker loopt, krijg je daarvan tegenwoordig zelf de schuld, zo benadrukten dit jaar niet alleen de Zweedse filosoof Carl Cederström­­, maar ook de Amerikaanse journaliste Barbara Ehrenreich, die vorige maand in Amsterdam haar Erasmusprijs kwam ophalen. Alsmaar vrolijk blijven: dat is onze plicht.

Aristoteles

Kritisch daarover is ook de Nederlander Ben Schomakers. In ‘Het begin van de melancholie’ stelt hij dat onze samenleving melancholie onderdrukt en juist daar worden we ongelukkig van. Wordt het ook niet eens tijd om na te denken over een begrip dat geheel uit de westerse cultuur vertrokken lijkt, dat van de ziel? 

De Noor Ole Martin Høystad (1947) schreef er een uitvoerige cultuurgeschiedenis over, een verhaal dat langs Montaigne, Kierkegaard, Dante en Freud voert en natuurlijk langs Arisototeles. Die laatste denker kan ons ook trouwens ook bij praktische vragen helpen, zo betoogt Edith Hall met haar enthousiasmerende ‘Wat zou Aristoteles doen?’

Wat Aristoteles zou zeggen over de euthanasiepraktijk­­ in Nederland zullen we nooit weten, maar de zelfgekozen dood houdt filosofen diepgaand bezig. Zowel Trouw-columnist Bert Keizer als Paul van Tongeren brachten dit jaar een essay over euthanasie uit, waarin ze uiteenlopende posities innemen. Ook bestuurskundige Paul Frissen liet zich niet onbetuigd, in ‘Staat en taboe’ benadrukt hij de politieke kant van de vraag ‘wie wie mag doden’.

Wie beslist over wie? Dat is natuurlijk ook een vraag naar autonomie, en wie daar diepgaand over na wil denken, ontkomt niet aan Duitse Beate Rössler. Autonomie is belangrijk, betoogt ze in haar gelijknamige boek. We willen ons eigen leven leiden, maar daarbij telt niet zozeer onze levensstijl (moeder of single, gelovig of ongelovig), maar de vraag in hoeverre we daar bewust voor kiezen. Of is dat toch weer te veel gedacht vanuit de ratio?

Volgens de Vlaamse filosoof Herman de Dijn begrijpen­­ we onze wereld wel via objectieve metingen en waarnemingen, maar spreekt die wereld ons pas aan via mysteries en symbolen, mythen en riten, waaronder religieuze. We zijn allereerst rituele wezens en dán pas rationele, aldus De Dijn. Al heb je wel weer een filosoof nodig om dat op te schrijven.

De keuze van Maurice van Turnhout

Wolfram Eilenberger, Het tijdperk van de tovenaars, vertaling: W. Hansen. De Bezige Bij, € 29,99.

Een onweerstaanbare ideeëngeschiedenis van het interbellum, met Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger, Walter Benjamin en Ernst Cassirer in de hoofdrollen. De vragen ‘wat kan ik weten?’ en ‘hoe moet ik leven?’ zijn in Eilenbergers boek onmogelijk van ­elkaar te scheiden. Biografie en filosofie versmelten met elkaar.

Paul Frissen, Staat en taboe, politiek van de goede dood. Boom, € 29,90.

Met zekere hand ontleedt Frissen de staatsrechtelijke dimensie van euthanasie. Af en toe bewandelt hij een zijpad, maar hij laat zich nooit afleiden van de ijzingwekkende spilvraag: wie mag wie wanneer doden? Het antwoord kan nooit zomaar een privékeuze zijn, betoogt Frissen, het is per definitie een politieke beslissing.

Herman de Dijn, Rituelen. Polis, € 22,50.

Spinoza-kenner De Dijn verdedigt religie en ritueel voor het ‘tribunaal van de rede’. En dat doet hij met verve, door aan te tonen dat ook laat-moderne mensen nog steeds ‘rituele dieren’ zijn. Hoeveel wetenschappelijke kennis we ook hebben verzameld, ­daarmee is het wonder van die dingen om ons heen allerminst verklaard.

De keuze van Merel Kamp

Thomas Crombez, Kunnen machines kijken?. Letterwerk, € 12,00.

Dit handzame, goed vormgegeven boekje ontvouwt een nieuwe filosofie van de ­fotografie. Dat is anno 2018 meer dan een oefening in esthetica. Het boekje behandelt dringende maatschappelijke vraagstukken als surveillance versus privacy, real versus fake, vrijheid in tijden van algoritmen en het effect van de veelheid aan beeld op sociale media en bijbehorende selfiecultuur op maatschappij en individu.

Bruno Latour, Oog in oog met Gaia, vertaling: Rokus Hofstede en Katrien Vandenberghe. Octavo, € 27,50.

In acht erudiete, geestige, soms moeilijke lezingen buigt Latour zich over de klimaatcrisis, die hij ‘het Nieuwe Klimaatregime’ noemt. Het Antropoceen, het tijdperk ­waarin de mens zelf een geologische kracht is geworden, vraagt om grondig herijken van begrippen als subject en object, cultuur en natuur. Die laatste vormt niet langer het inerte decor voor ons handelen, maar slaat nu terug.

Timothy Morton, Ecologisch wezen, vertaling: Rijk Schipper. Ten Have, € 19,99.

De massa’s ecologische feiten die we over onszelf uitstorten, verhinderen een goede omgang met ecologie, stelt Morton in dit soms onnavolgbare, maar lezenswaardige boek. We vragen te snel ‘wat gaan we eraan doen?’, maar moeten eerst af van wat ­Morton de ‘agrilogistiek’ noemt. Het denken in natuur-cultuur en mens-dier doet geen recht aan onze symbiotische relatie met de wereld.

De keuze van Leonie Breebaart

Beate Rössler, Autonomie, vertaling: Willem Visser. Boom, € 32,50.

Wanneer leef je autonoom? Niet per se door je los te maken van anderen, betoogt deze Duitse filosofe, maar door te reflecteren op je keuzes. Ook een gesluierde vrouw kan autonoom leven, zolang ze daar zelf voor kiest. Indrukwekkende studie, met veel fraaie voorbeelden uit de wereldliteratuur.

Paul van Tongeren, Willen sterven. Kok, € 12,99.

Hoe kun je dood wíllen? Nogal een controversiële vraag, erkent Van Tongeren; alsof we zelf niet zouden kunnen beslissen over onze eigen dood. Toch kun je niet wíllen niet meer te wíllen, betoogt de auteur met bewonderenswaardige filosofische precisie. Tegenover de dood stuit de autonomie op haar grenzen.

Bruno Latour, Waar kunnen we landen?, vertaling: Rokus Hofstede. Octavo, € 19,50.

In dit boekje, met esprit geschreven en ­vertaald, komt Latours hele denken over ­klimaatpolitiek samen. Toch is het best ­begrijpelijk. Vraag ons niet wie we zijn, maar waar we zijn, adviseert de invloedrijke Fransman. In zijn visie op Trump en de brexit lijkt Latour het ‘gelehesjesprotest’ al te ­hebben voorzien.

De keuze van Sofie Messeman

E. M. Cioran, Een kleine filosofie van verval, vertaling: Pieter Appels. Historische Uitgeverij, € 22,50.

Niemand heeft beter geschreven over de absurditeit van het bestaan dan de ­Roemeense filosoof Emile Cioran. Hij trekt de uiterste consequentie uit de premisse van de zinloosheid van het bestaan: elke ­dadendrang is een poging om de dood te ontkennen.

Frank Ankersmit, De erfenis is op. ISVW, € 24,99.

Een verrassend boek. Volgens Ankersmit verenigt de representatieve democratie twee onverenigbare zaken: vertegenwoor­diging en wetgeving. Volksvertegenwoor­digers stammen uit de Middeleeuwen, de wetgevende macht is een erfenis van de ­absolute monarchie. Toen de wetgevende macht bij de politieke vertegenwoordiger kwam te liggen, leidde dat tot een con­structiefout, die nog steeds voor on­democratische tendensen zorgt.

Fabian Scheidler, Het einde van de megamachine, vertaling: Huub Stegeman. Lemniscaat, € 24,95.

Scheidler houdt het neoliberalisme nu eens niet verantwoordelijk voor de eco­logische crisis. De aanloop daarheen reikt volgens Scheidler veel verder terug, naar de tijd dat mensen gedwongen werden ­ingeschakeld in een wereldwijde markt. Dat ging gepaard ging met enorm veel lijden, van slavernij tot koloniale genocide. Een eye-opener.

Lees ook: 

Dit zijn de beste boeken van 2018 volgens onze recensenten

Onze boekrecensenten, ieder met zijn of haar eigen specialisme, kozen drie favorieten uit de boeken die dit jaar verschenen.