Direct naar artikelinhoud
FILOSOFISCH ELFTAL

‘Het kerstverhaal is heel maatschappij-kritisch’

Waarom as­so­ciëren we Kerstmis met gezelligheid, terwijl de Bijbel verhaalt over politieke onrust? ‘Demonstreren ligt meer voor de hand dan tafelen.’Beeld ANP

Waarom as­so­ciëren we Kerstmis met gezelligheid, terwijl de Bijbel verhaalt over politieke onrust? ‘Demonstreren ligt meer voor de hand dan tafelen.’

Kerst, Kerst, wat heb je te koop? Duizend kilo gezelligheid op een hoop. Het is weer bijna zover. Eén keer per jaar puilen zelfs de kerken uit van mensen die kerstliederen zingen en het verhaal horen over de herders, de engelen en het kindje in de stal. Voor veel gelovigen is het een dilemma: Kerst gaat over gezelligheid en lekker eten, maar wie de bijbelverhalen rond de geboorte van Jezus leest komt weinig gezelligs tegen. Het zijn rauwe verhalen vol politieke onrust. Het theologisch elftal spreekt over de politieke betekenis van het kerstverhaal.

Gelukkigheidsmythe

“Ik houd erg van de tradities rondom Kerst, ik houd van de gezelligheid en dat iedereen zich mooi aankleedt”, begint Janneke Stegeman, bijbelwetenschapper en publiek theoloog. “Maar dat heeft gewoon heel weinig te maken met het kerstevangelie. Met toneelgroep Vloeken in de Kerk trekken we momenteel rond met een theatervoorstelling: ‘Kniezen onder de kerstboom’. Daarin willen we de gelukkigheidsmythe rond Kerst doorprikken. Ik hou een soort preek waarin ik Kerst behoorlijk de-romantiseer. ‘Ik denk dat demonstreren meer voor de hand ligt met Kerst dan tafelen’, is een van mijn stellingen. Ik moet denken aan Rikko Voorberg, die morgen met een groep van vijftig auto’s naar Griekenland rijdt om vluchtelingen op te halen die daar in uitzichtloze en mensonterende omstandigheden in vluchtelingenkampen zitten.”

Het kindje Jezus krijgt titels als Zoon van God en Vredevorst, titels waarmee de Romeinse keizer zich tooide
Janneke Stegeman
Janneke Stegeman, bijbelwetenschapper en publiek theoloog.Beeld Maartje Geels

Gerard de Korte, bisschop van Den Bosch: “Niet voor niets schreven we als bisschoppen rond Kerst 2015 de brief ‘Herbergzaam Nederland’. Daarin wezen we er midden in de vluchtelingencrisis op dat ook de Heer die wij met Kerst verwelkomen als een dakloze vluchteling op aarde kwam.

“Lange tijd is er te eenzijdig de nadruk op gelegd dat Jezus kwam voor ons zondaars. De protestantse theoloog Oepke Noordmans vulde dat terecht aan: hij kwam voor zondaars en bedelaars. De verzoening die Jezus kwam brengen stond in de profetische lijn van het oude Israël, die oproept tot een rechtvaardige samenleving.”

Speelbal

Beide theologen verwijzen naar de gedwongen reis die Jozef en de hoogzwangere Maria volgens het bijbelverhaal maakten van Nazaret naar Betlehem, als speelbal van de Romeinse machthebber. Bovendien moesten ze na de geboorte van Jezus naar Egypte uitwijken, op de vlucht voor de bloeddorstige koning Herodes.

Stegeman: “Ieder jaar weer valt me op hoe kritisch dat kerstverhaal is. Het kindje Jezus krijgt titels als Zoon van God en Vredevorst. Dat waren nu juist de titels waarmee de Romeinse keizer zich tooide, de leider van de bezettende macht. Rond keizer Augustus was de mythe gecreëerd dat hij zou zijn verwekt door de god Apollo. Hij noemde zichzelf de ‘vredebrenger op aarde’. Dat nu juist een hulpeloos kind, van zeer eenvoudige komaf, in een uithoek van het Romeinse Rijk zo wordt genoemd, is een aanklacht tegen machtsmisbruik die ook nog eens geladen is met een religieuze ideologie.”

Hoe gebruik jij de macht en de invloed die je gegeven is?
Gerard de Korte
Gerard de KorteBeeld Jörgen Caris

De Korte: “Ik wilde ook zeggen dat het bijbelverhaal kritiek heeft op de machthebbers van deze wereld. Maar laat ik nauwkeuriger zijn: het stelt vragen bij de macht. Het stelt vragen aan iedereen die zich in wat voor bestuurlijke positie dan ook bevindt: hoe gebruik jij de macht en de invloed die je gegeven is? Ten goede of ten kwade, voor jezelf of om te dienen?

Stille diplomatie

“‘Heersers stoot hij van hun troon en wie gering is geeft hij aanzien’ is de toon in Maria’s lofzang. Intussen hebben veel mensen natuurlijk gewoon bestuurlijke verantwoordelijkheid. Politici, maar ook leiders in de kerk, zoals ikzelf. Als kerken laten we niet alleen via de weg van de megafoon onze profetische kritiek op het vluchtelingenbeleid horen, maar werken we ook via stille diplomatie in Den Haag.

“Zelfs in de meest decadente momenten van de katholieke kerk, toen de renaissancepausen aan de macht waren, werden toch deze kritische verhalen gelezen. Je kunt ze lang onschadelijk maken, maar uiteindelijk zorgen ze voor het zelfreinigend vermogen van de kerk.”

Stegeman: “Juist nu politici als Rutte en Baudet zich beroepen op het cultuurchristendom is het belangrijk om het kritische gehalte van deze verhalen, die schuren met de macht, levend te houden.

“‘Rijken stuurt hij weg met lege handen’ – nog zo’n zin uit Maria’s ‘Magnificat’. Ik ben eerder iemand die van de troon wordt gestoten en met lege handen wordt weggezonden dan dat ik lijk op de arme Jozef en Maria. Een harde boodschap? Ik zie het vooral als een uitnodiging. Het leven en de hoop zitten op heel andere plekken dan waar ik soms denk dat ze zich bevinden. Niet in welvaart, niet in een gemakkelijk en relaxed leven. Zie ik er wel mooi genoeg uit? Voldoet mijn Kerst aan het perfecte plaatje?

“Het kerstverhaal zet ons leven op z’n kop. Jezus kwam totaal ongelegen, er stond geen wiegje klaar. De eerste kraamvisite bestond uit een groep herders.”

De Korte: “We zouden het verhaal echter onrecht doen als we er van maken dat Kerst alleen voor gemarginaliseerde groepen is. De herders die Jezus eer komen bewijzen stonden inderdaad onderaan de sociale ladder. Maar er kwamen ook voorname wijzen uit het oosten met kostbare geschenken.

“Zo staat Jezus’ koningschap voortdurend onder een dubbel teken: hij wordt bewierookt als de stralende ster van de wijsheid, maar wel in een schamele stal buiten het centrum van de macht.”

Rechtvaardige verdeling

En, zo benadrukken zowel Stegeman als De Korte, de gemarginaliseerden, dat zijn niet alleen de vluchtelingen, dat kunnen allerlei mensen zijn die niet interessant genoeg zijn voor politici en van wie de stemmen niet gehoord worden.

Stegeman: “In de geest van het kerstverhaal is het de kunst om de verantwoordelijkheid van de maatschappelijke ongelijkheid te plaatsen waar die hoort: bij de keizer en zijn harde belastingpolitiek en zijn valse aanspraken op macht en vrede. Het is de regering die bepaalt of onze beperkte middelen rechtvaardig worden verdeeld.”

In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen.