Slaat ontkerkelijking kraters in de samenleving? Dat valt heus mee

“Ik vind dit een beetje alarmistisch klinken”, zegt Peter van Dam, die aan de Universiteit van Amsterdam zowel religie als maatschappelijk engagement bestudeert. Hij reageert daarmee op socioloog Joep de Hart van het Sociaal en Cultureel Planbureau, die gisteren in deze krant zei dat ontkerkelijking ‘kraters slaat in de samenleving’.

Kerkleden doen twee keer zoveel vrijwilligerswerk. En met name niet-orthodoxe kerkleden zetten zich ook in voor mensen buiten hun eigen gemeenschap, bijvoorbeeld via Wereldwinkels of asielzoekerscentra. Dus heeft het afnemende aantal kerkleden grote gevolgen voor het maatschappelijk leven in Nederland, redeneerde De Hart. Maar als historicus ziet Van Dam het anders. “De mainstream en vrijzinnige kerken krimpen al zo’n honderd jaar. Om dan te denken dat deze ontwikkeling nu plots enorme kraters zal slaan?”

Andere trends

Maatschappelijk engagement is niet verdwenen, maar van karakter veranderd. Dat komt door andere trends, zegt Van Dam. “De afgelopen vijftig jaar wordt het maatschappelijk middenveld steeds professioneler. Met als gevolg dat plekken als kerken, maar ook Wereldwinkels en buurtcentra minder belangrijk werden.”

In weeshuizen, de ouderenzorg, de blindenzorg – in al die instituties werd steeds minder door vrijwilligers gedaan. Van Dam: “We namen daar geen genoegen meer mee: nu wilden we een professional. Ja, het was vroeger wel heel gezellig, maar voor de kwaliteit van het werk was het niet altijd goed.”

Ook onderzoeker Marian van der Klein van het Verwey-Jonker Instituut, gespecialiseerd in vrijwilligerswerk, vindt dat het nog wel meevalt met de ‘kraters’. “Ik vind het een groot woord. Bovendien: een krater ontstaat in één keer. Dat verouderingsproces onder vrijwilligers is langzamerhand zo gegroeid.”

Sinds 1975 is het aantal vrijwilligers in Nederland vrijwel stabiel. Ze werden de afgelopen jaren, met een regering die bezuinigde, weer belangrijker. In zorginstellingen, op scholen en in musea: vrijwilligers doen er juist steeds meer, zegt Van der Klein. “Uit onderzoek blijkt dat vrijwilligers heel wat werk overnemen van professionals, en dat ze zich daar zorgen over maken. Met name in de zorg.”

Maar het aantal uur dat vrijwilligers overhebben voor hun betrokkenheid daalt al jaren. “De nieuwe vrijwilliger werkt steeds meer op ad-hoc-basis. Dat is echt een verschil met de oudere, kerkelijke vrijwilliger. Die zijn heel trouw. Zij committeren zich voor een langere periode. En ook maken ze meer uren.”

Vorig jaar stond er nog een hoogbejaarde dame van de kerk bij Van der Klein op de stoep. Ze kwam geld ophalen voor de kerstbijdrage. “Mijn vrouw en ik keken elkaar aan – ze was zeker in de tachtig, en kon bijna niet meer op haar benen staan, maar toch ging ze nog langs de deuren. Gewoon genant. Maar ja, wij doen dat soort collectewerk niet.”

Volgens socioloog De Hart is de kerk een van de plekken waar burgerdeugden aangeleerd worden. Die plekken worden nu schaarser. “We moeten er inderdaad over nadenken waar we die dan wél aanleren”, zegt historicus Van Dam. “Maar daar zijn we ook al mee bezig. De afgelopen decennia hebben scholen een belangrijkere rol gekregen. Het gaat daar meer over burgerschap.”

Engagement

Ook elders ziet Van Dam maatschappelijk engagement terug. Waren kerken ooit een grote afzetmarkt voor fairtrade-producten, nu doen sportverenigingen daar bijvoorbeeld ook aan mee. Ook het bedrijfsleven roert zich meer, zegt hij. “Het bedrijf dat zich als goede burger gaat gedragen. Je ziet dat ze hun personeel steeds meer aanmoedigen om zich ook als zodanig te gedragen. Kijk naar de Dam tot Damloop: daar stond de KLM mensen aan te sporen om gezond te leven. Of kijk naar de Gay Pride, waar tal van bedrijven meevaren met een boot.”

Of die nieuwe vorm van engagement per saldo net zoveel oplevert als dat van de kerk in het verleden? Die vraag is lastig te beantwoorden, zegt Van Dam. “Het is heel moeilijk om die nieuwe verschijningsvorm naast de oude te leggen: ze zijn zó anders van karakter. Bedrijven die maatschappelijke inzet tonen, hebben natuurlijk ook nog een winstmotief. Mensen worden daar niet altijd vrolijk van. Aan de andere kant: Van kerken kreeg je er met de goede daden ook vaak een dosis sociale controle bij. Daar zat ook niet iedereen op te wachten.”

Lees ook: 

‘Ontkerkelijking slaat kraters in de samenleving’

Dagelijks verliezen de Nederlandse kerken 267 leden – meestal door overlijden, maar ook doordat ze zich actief uitschrijven.