Is het nog wel verantwoord een kind op de wereld te zetten? Nee, zegt filosoof David Benatar

De Zuid-Afrikaanse professor filosofie David Benatar had liever niet aan het tafeltje in dit ziekenhuiscafé in zijn woonplaats Kaapstad gezeten. Niet dat hij ziek is - hij is op bezoek. Nee, hij bedoelt het in de meest letterlijke zin: hij was liever nooit geboren. “Maar dat we elkaar juist rond dit onderwerp in een ziekenhuis ontmoeten, is wel ironisch”, geeft hij toe. Een ziekenhuis is immers de plaats bij uitstek waar mensen onder het leven lijden. En waar veel kinderen ter wereld komen.

Benatar is een van Zuid-Afrika’s meest gerespecteerde filosofen en wereldwijd de belangrijkste denker binnen de wijsgerige stroming die ‘antinatalisme’ heet. De kern daarvan: het is moreel verkeerd om kinderen te krijgen. Want iemand die wordt geboren, zal hoe dan ook in zijn leven pijn gaan ervaren.

Benatar somt het ergste leed drie volle pagina’s lang op in zijn bekendste boek ‘Better Never to Have Been’: miljoenen slachtoffers van natuurrampen de laatste duizend jaar, honderden miljoenen mensen die nu honger lijden, bijna 110 miljoen doden door oorlogen alleen al in de twintigste eeuw, de pest, verkrachtingen, kindermishandelingen - ga zo maar door.

Zijn punt: we vergeten te snel hoe groot de ellende in de wereld is. En belangrijker nog: zelfs wie in grote veiligheid en luxe leeft, krijg ooit toch onvermijdelijk te maken met de pijn van bijvoorbeeld een hernia, kanker, het verlies van naasten, liefdesverdriet, botbreuken, ouderdomsaftakeling en uiteindelijk de dood.

Al dat lijden had de slachtoffers kunnen worden bespaard: als ze nooit waren geboren. Wie een kind krijgt, vermoordt dat indirect. Natuurlijk, wie nooit ter wereld komt, zal ook nooit geluk ervaren. Maar daar draait het volgens Benatar nu net om: geluk en leed kun je niet zomaar tegen elkaar wegstrepen. Pijn vermijden is moreel gezien belangrijker dan de kans krijgen genot te ervaren.

Kunt u dit iets concreter uitleggen? Waarom is pijn vermijden belangrijker dan genot ervaren?

“Er bestaat een empirisch aantoonbare asymmetrie tussen leed en genot. Allereerst is er de intensiteit: pijn is intenser dan een gevoel van genot. Als je mensen de keuze biedt: ik dien je een uur de hevigste pijn toe die je je kunt voorstellen, maar daarna een uur het prachtigste genot, zullen rationele mensen je aanbod niet aannemen. En daar komt nog bij dat pijn vaak langer duurt. Er bestaat zelfs iets als chronische pijn. Geen chronisch genot.”

Is de kwaliteit van een leven echt puur uit te drukken in pijn en genot?

“Volgens de hedonistische theorie wel. Maar er bestaat onder filosofen inderdaad enige onenigheid over hoe we kunnen meten hoe goed of slecht een leven is. De desire-satisfaction-theorie is een andere mogelijkheid. Die leidt de kwaliteit van een leven af uit de vraag in hoeverre iemand zijn verlangens weet te realiseren. En er is ook de objectieve-lijsttheorie. Die kijkt in welke mate objectief goede zaken een leven kenmerken.

“Maar ook bij die twee stromingen valt de balans negatief uit. Veruit de meeste verlangens verwezenlijken we nooit; zelfs als we dat met een enkele wel doen, vloeien daar doorgaans direct weer nieuwe verlangens uit voort. En in het verzamelen van objectief goede zaken, zoals het opdoen van kennis, schieten we ook bijna altijd tekort. Op het spectrum van ‘alles weten’ enerzijds en ‘niets weten’ anderzijds zitten we bijvoorbeeld heel dicht bij niets weten. En als een lang leven een objectief goede zaak is, zitten we op het spectrum van ‘één seconde leven’ tegenover ‘eeuwig leven’ angstvallig dicht bij de seconde.”

Dus op basis van elke filosofische theorie is de kwaliteit van ons leven slecht?

“Ja, daarom is het moreel verkeerd iemand het bestaan in te brengen - je voort te planten. Alleen als het lijden van een toekomstig kind beperkt zou zijn en het genot van de ouders om dat kind te krijgen immens groot, zou het misschien moreel toelaatbaar zijn. Maar daarvoor is ons leed in praktijk te omvangrijk. Zulk leed mag je een toekomstig kind niet aandoen. Vergelijk het hiermee: stel jij wordt er gelukkiger van als iemand je de hele dag bedient, dat maakt het nog niet moreel juist diegene tot je slaaf te maken.”

Maar als ons leven zo slecht is, waarom maken we er dan niet allemaal een eind aan?

“Het bestaan beëindigen is iets heel anders dan het bestaan niet beginnen. Niemand heeft er belang bij te gaan bestaan, maar zodra we eenmaal op de wereld zijn gezet hebben we wel een belang om in leven te blijven. Natuurlijk kan het in gevallen van extreem leed beter zijn ophouden te bestaan. Maar ondanks het feit dat er veel slecht is aan ons leven - meer dan we ons realiseren - is ons belang om in leven te blijven, zodra we eenmaal bestaan, meestal zo sterk dat zij al dat leed verslaat.”

Ons leven is slechter dan we denken? Kunt u dat uitleggen?

“We schatten ons leven doorgaans beter in dan dat het objectief gezien is. Zo zijn we evolutionair geprogrammeerd. We overdrijven goede ervaringen en onderschatten slechte. En we passen onze verwachtingen aan ons lijden aan. Volgens de hedonistische filosofische theorie wordt de kwaliteit van iemands leven dan ook bepaald door de hoeveelheid genot en pijn die het daadwerkelijk bevat, niet door de hoeveelheid genot en plezier die iemand denkt dat het bevat.

“Vergelijk het met de Müller-Lyer-illusie. (Benatar tekent de figuurtjes die bij de illusie horen: en . Beide lijnen zijn even lang. Dat valt te meten. Toch zien wij de ene lijn altijd als korter dan de andere. Onze subjectieve waarneming is fout, niet de feitelijke afmetingen. Zo is het ook met iemand die denkt dat zijn leven meer genot dan pijn bevat. Een evolutionaire bias verstoort onze subjectieve waarneming. Dat maakt het leven voor onszelf weliswaar iets dragelijker, maar het maakt het leven niet écht zo goed als we denken dat het is.”

Die biologische vertekening is zo sterk dat het denken van Benatar voor velen te klinisch rationeel, te theoretisch overkomt. Zijn stellingname druist zo sterk in tegen onze natuurlijke impulsen dat zij bij menigeen zelfs onmiddellijk enorme weerstand oproept. Want het leven is toch juist prachtig? Dat moeten we toch door willen geven? Veel critici bekruipt de neiging de professor te psychologiseren - om aan te tonen dat er iets mis is met hem of zijn leven. Hij wil dan ook geen persoonlijke details in de krant. Geen foto ook. Al vindt hij een portret waar hij niet op staat - niet-bestaat dus eigenlijk - wél een geestig idee. “Ik vind dat er te veel aandacht in de media bestaat voor personen”, legt hij uit. “Ik wil dat alle aandacht op mijn argumentatie ligt.”

Ondanks de weerstand die zij oproept krijgt zijn argumentatie wel degelijk steeds meer populaire navolging. In de succesvolle Amerikaanse tv-serie True Detective heeft het personage Rust Cohle bijvoorbeeld duidelijk antinatalistische opvattingen - screenwriter Nic Pizzolatto baseerde het karakter op de boeken van Benatar. Onlangs kwam bovendien wereldwijd in het nieuws dat Indiër Raphael Samuel zijn ouders wil aanklagen omdat zij hem zonder zijn toestemming op de wereld hebben gezet. Satiricus Arjen Lubach stelt dat het niet-krijgen van kinderen het beste is wat je kunt doen om je ecologische voetafdruk klein te houden. In Groot-Brittannië bestaat een antinatalistische politieke partij: de Anti-Natalist Party. Online vormen antinatalisten overal netwerken, onder meer op Facebook en via een speciaal YouTube-kanaal. Er is zelfs een officiële beweging die menselijke uitsterving bepleit door collectief geen kinderen meer te krijgen: de Voluntary Human Extinction Movement.

Vindt u dat kinderen hun ouders moeten kunnen aanklagen vanwege hun geboorte?

“Nou, als mensen nooit hebben nagedacht over voortplanting als een morele afweging, is het de vraag of je ze hun voortplanting kunt verwijten. Zeker 50 procent van alle kinderen komt als ongelukje ter wereld. Het krijgen van kinderen is bovendien maatschappelijk zo algemeen geaccepteerd, en wordt zo weinig bekritiseerd, dat het misschien te veel gevraagd is om van iedereen te verwachten na te denken over de morele problemen ervan. In dat kader is het wellicht niet goed om in termen van schuld te spreken.”

Maar een kind krijgen is wel het meest milieuvervuilende wat je kunt doen, toch?

“Ja, zeker als dat kind later ook weer kinderen krijgt en je hun uitstoot en vervuiling ook meetelt. Maar we moeten onderscheid maken tussen filantropisch en misantropisch antinatalistisme. Het misantropische argument luidt: als ik een kind op de wereld zet dat bijdraagt aan klimaatverandering, dan druist dat in tegen het belang van alle andere mensen - en andere voelende dieren. Deze overweging heeft geen oog voor het potentiële kind zelf. Feitelijk dringt het misantropische argument aan op een afname van het aantal mensen.

“Het filantropische argument neemt het lijden van het potentiële kind zelf als uitgangpunt: niet de schade voor zijn toekomstige omgeving is het probleem, maar het voorkomen van zijn eigen toekomstige lijden. Het filantropische argument stelt dat geen enkel mens geboren zou moeten worden.”

De mensheid dient uit te sterven?

“Beter vroeger dan later. Hoe langer we wachten, hoe meer mensen er nog worden geboren en dus zullen moeten lijden. Maar ik maak me geen illusies: er komt geen dag waarop alle mensen collectief besluiten zich niet meer voort te planten. Maar ik hoop wel dat een paar mensen op basis van antinatalistische overwegingen zullen besluiten geen kinderen te nemen. Dat zou al winst zijn. Want met elk potentieel kind dat niet wordt geboren, ontloopt er één iemand veel leed.”

Alle olie maar opmaken dan, zodat de klimaatverandering het menselijk leven onmogelijk maakt?

“Dat is geen goed idee. Want al is het zeker dat we ooit uitsterven, het is belangrijk hoe dat gebeurt. De goede manier: collectief geen kinderen krijgen. Alle andere manieren, zoals via klimaatcatastrofes, zijn slecht. Je weet daarbij immers nooit zeker of echt héél de mensheid uitsterft. En het brengt extra leed. Te veel zaken zijn oncontroleerbaar. Als een kleine groep onverhoeds de ramp overleeft, kan zij weer uitgroeien tot de huidige omvang. Als je hoopt uitsterving te bewerkstelligen met (natuur)geweld, is er een grote kans dat je faalt. In dat geval bereik je niet met zekerheid het goede, de uitsterving, maar wel zeker het slechte: een vergroting van het menselijk en dierlijk leed.”

Is uw theorie een ultieme vorm van nihilisme? Religies bieden kosmische redenen voor ons bestaan.

“Niet alle religieuze mensen menen dat we met een reden op de wereld zijn gezet. Er bestaat onenigheid binnen praktisch elke religie over dit soort vragen. Zelf geloof ik overigens niet in kosmische zingeving. Maar ik ben er wel van overtuigd dat je als mens zelf zin aan je leven kunt geven, dat wij op menselijk niveau goed kunnen bepalen wat goed en slecht is. Heel mijn denken staat in het teken van zaken als goed en fout, pijn en genot; als je ervan overtuigd bent dat zulke zaken belangrijk zijn, zoals ik, kun je in mijn optiek nooit een nihilist zijn.”

Filosoof David Benatar (1966) is hoogleraar in Kaapstad. Met zijn ‘Better Never to Have Been - the Harm of Coming Into Existence’ (2006) verwierf Benatar wereldwijd bekendheid; opvallend voor een academisch werk. Over zijn privéleven is nagenoeg niets bekend. Zijn uiterlijk mag niet gefotografeerd of beschreven worden.

Lees ook:

Ethicus Peter Singer: weg met het laatste taboe: overbevolking

Bevolkingsgroei remt de aanpak van armoede en klimaatverandering, vindt de Amerikaanse ethicus Peter Singer. Waarom praten we er dan niet over?