Direct naar artikelinhoud

Waarom Egypte de imam stevig in de gaten houdt

Kinderen spelen in de Mohamad Ali-moskee in Caïro terwijl de mannen en vrouwen gescheiden bidden.Beeld Sima Diab

De Egyptische president Al-Sisi heeft de staatscontrole op moskeeën versterkt. Wie imam wil worden ontkomt niet aan goedkeuring van de geheime dienst.

Bassam Abdul-Shafi is pas twaalf als hij het woord van Allah uitlegt aan zijn buren in een dorp in de Nijl-delta. Dorpelingen vragen hem om advies bij familieruzies of naar een religieus oordeel voor het opvoeden van lastige tieners. Hij was een van de speciale kinderen die bijles kregen in een kutab, een soort naschoolse opvang waar je de Koran in een paar jaar uit het hoofd leert.

Een decennium later blikt Abdul-Shafi terug op die tijd in een café in Cairo. "Mensen behandelen je anders omdat je meer weet dan zij, ook al ben je nog een kind." Hij herinnert zich ook hoe hij op de basisschool een andere behandeling kreeg dan zijn klasgenoten. Leraren vragen hem voor de klas te spreken op feestdagen en tijdens spelletjes krijgt hij altijd de leiding.

Zijn vader is de imam van het dorp en ziet zijn zoon graag in zijn voetsporen treden. Als tiener vertrekt Abdul-Shafi dan ook naar de hoofdstad om die droom waar te maken. Maar in de megastad lijkt een glorieuze toekomst niet meer zo vanzelfsprekend. Hij is een de duizenden studenten aan de prestigieuze Al-Azhar-universiteit die imam willen worden en concurreren om een plek in een moskee.

Kort geleden studeerde hij af en meldde hij zich aan als een van de drieduizend deelnemers voor de landelijke imam-selectie. Als hij een schriftelijk en mondeling examen heeft gehaald kan hij bij een moskee aan de slag. Maar dat is allemaal afhankelijk van een laatste goedkeuring, waar de kandidaten al weken gespannen op wachten. "Dit is waar iedereen bang voor is", zegt hij. "Een 'nee' van de geheime dienst."

Duizenden studenten van de prestigieuze Al-Azhar-universiteit willen imam worden en concurreren om een plek in een moskee

De Egyptische overheid houdt de touwtjes stevig in handen binnen de islamitische instituten in het land. Het ministerie voor godsdienstzaken neemt imams aan voor moskeeën en die worden eerst uitgebreid gescreend voordat zij voor gelovigen mogen spreken. Controle heeft de overheid al decennia lang, maar president Al-Sisi probeert deze uit te breiden. Hij ziet moskeeën als een mogelijk gevaar, waar imams gelovigen op verkeerde ideeën kunnen brengen. Laat je de touwtjes vieren, waarschuwt hij, dan zijn de gebedshuizen een voedingsbodem voor extremisme.

Moslimbroederschap

Maar er is nog een belangrijke reden waarom de overheid religieuze instituten stevig in de gaten houdt. Zijn oppositie, de islamitische organisatie de Moslimbroederschap, heeft daar invloed. De politiek-religieuze beweging kwam met president Mohamed Morsi na de revolutie in 2011 een jaar aan de macht. Al snel zette generaal Al-Sisi met een coup Morsi af en sindsdien is de Moslimbroederschap een terroristische organisatie en dus verboden. Vermoedelijke leden worden in de gaten gehouden, gearresteerd en komen moeilijk aan een publieke baan. Zo ook bij de religieuze instituten in het land.

"Het houdt ons in een wurggreep", zegt Ezz el-Din Mohammad. Ook hij doet mee met de imam-selectie en krijgt in de komende weken het telefoontje dat zijn toekomst bepaalt. In afwachting daarvan ontmoet hij 's avonds vrienden in een met felgekleurde lichten versierde café-tuin in het oude islamitische gedeelte van Cairo. "We praten er veel over", zegt hij. "Sommigen weten dat zij een kans hebben om afgewezen te worden door de geheime dienst."

Die kans is volgens kandidaten groot als een potentiële imam 'te politiek' is. De geheime dienst weet dan dat hij meeliep in een demonstratie, of een vader of neef heeft die een Moslimbroeder is. De dienst vraagt deelnemers vaak bij hen langs te komen om vragen te beantwoorden. Zoals: naar welke moskee ga je? Of: welke islamitische geleerde inspireert je? Die antwoorden moeten dan overeenkomen met een bezoek van de geheime dienst aan het geboortedorp van de kandidaat, of een greep in zijn gegevens.

Als een kandidaat-imam 'te politiek' is, is de kans groot dat hij wordt afgewezen

"Zelf denk ik dat ik door de keuring kom, als God het wil", zegt Mohammad. "Maar ik ken iemand die minder geluk heeft." Twee jaar terug werd de student meegenomen naar politiebureau. Daar ondervroegen zij hem om zijn uiterlijk. "Hij heeft een lange baard. Ze wilden weten: hoor je bij de Moslimbroederschap? Of ben je een salafist?" Uiteindelijk werd de vriend vrijgelaten, maar hij is nog altijd bang dat het incident zijn kans om imam te worden heeft verpest.

Volgens de Egyptische overheid zijn deze controles noodzakelijk. Extremisme is een groeiend probleem in het land en aanslagen worden steeds vaker gepleegd. Kopten en de veiligheidsdiensten waren vaak het doelwit van jihadistische groepen als Islamitische Staat. Maar sinds de gruwelijke aanslag afgelopen november op de Al-Rawda-moskee in de Sinaï-provincie, waarbij meer dan driehonderd gelovigen omkwamen, blijken ook moslims niet veilig.

President Al-Sisi presenteert zich in het binnen- en buitenland graag als een sterke leider, die voor stabiliteit kan zorgen in een land dat kampt met sektarisme. Na de aanslag op de Al-Rawda-moskee kondigde hij een grootschalige militaire operatie aan in de Sinaï, waarbij hij zwoer 'brute kracht' te zullen gebruiken. Met die agenda wil hij legitimiteit winnen, zeker in aanloop naar de presidentsverkiezingen in maart. In het buitenland kan hij met zijn plan tegen Islamitische Staat rekenen op de goedkeuring van president Trump.

Ontslagen

Naast die militaire campagne heeft Al-Sisi zijn ogen ook op de islamitische instituties gericht. In het overwegend soennitische land hebben die veel invloed op het dagelijks leven van Egyptenaren. In een poging de controle uit te breiden en extremisme tegen te gaan is de regering onder Al-Sisi bezig 27.000 kleine gebedsruimten te sluiten. Daarbij wordt de tekst voor de belangrijke vrijdagpreek in moskeeën nu door de overheid bepaald. Traditioneel schrijft de imam die zelf, vaak sociaal of politiek gekleurd.

Alle veranderingen binnen islamitische instellingen hebben een grote impact op afgestudeerden aan Al-Azhar die nu bij de instituten werken. Zo verloor de 26-jarige Islam Hassan twee maanden geleden van de een op andere dag zijn baan bij de Dar al-Ifta, de autoriteit voor islamitische wetgeving. Van zijn baas moest hij meteen zijn spullen pakken en tot de dag van vandaag weet hij niet waarom. "Het gebeurde vaker. Collega's waren zomaar weg, om vage of onbekende redenen."

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Bassam Abdul-Shafi, deed examen voor de imam-opleiding en wacht op de uitslag.Beeld Sima Diab

Hij loopt nu niet alleen de inkomsten mis die hard nodig zijn voor zijn aanstaande bruiloft, maar grijpt ook naast een droom waar hij hard voor werkte. "Door de hoge sociale status van mijn vader in mijn geboortestad Ismailia stonden verschillende deuren voor mij open", vertelt hij. Toch was hij al jong vooral geïnteresseerd in de enorme bibliotheek van zijn vader. Daar ontdekte hij talloze religieuze werken. Prachtige boeken, met goud ingegraveerd. "Ik wil graag dat mijn zoektocht naar kennis ook mijn werk is."

Ezz el-Din Mohammad ziet werken voor zijn geloof ook als zijn lotsbestemming. Hij groeide op in een zeer religieus gezin. Zijn vader werkte als islamitisch onderwijzer en stimuleerde zijn kinderen om vooral veel te leren. "Ik bestudeerde de Koran iedere dag. Ik speelde of sliep niet voor ik mijn huiswerk had gedaan", zegt Mohammad. Het imam-examen is dan ook ontzettend belangrijk voor hem: "Mijn hele leven lang heb ik hier voor geleerd. Ik heb geen andere ervaring, dit is mijn weg".

Laat je de touwtjes vieren, waarschuwt Al-Sisi, dan zijn de gebedshuizen een voedingsbodem voor extremisme

De imams in spe vinden de strenge controle van de staat op religieuze instituten dan ook lastig. "Iemand kan talent hebben, maar afgewezen worden om iets waar hij niets aan kan doen", zegt Mohammed. Wachtend op groen licht van de geheime dienst, wijst Abdul-Shafi op een levensles die hij er voor zichzelf uit haalt. Hij kijkt naar alle islamitische geleerden waar hij tijdens zijn studie over leerde. Die stonden ooit net als hem aan het begin van hun loopbaan en moesten allerlei hindernissen overkomen.

"Ik zie het als een uitdaging om niet bij de pakken neer te zitten, en mijzelf als persoon te ontwikkelen", zegt hij. "Onrecht is van alle tijden."