Een futuristische reis

Bizar idee, om de trein te nemen naar Amerika. Maar volgens hedendaagse technici is de aanleg van een Atlantische treinverbinding niet eens zo ingewikkeld. Laat een lange buis afzakken onder water en bevestig die aan de oceaanbodem. Daarbinnen kunnen treinen heen en weer razen. Het is zo'n technische droom waarvoor Discovery Channel graag zendtijd vrijmaakt. De conclusie van hun tv-programma 'Extreme Engineering' luidde: niet onmogelijk maar onbetaalbaar.

In de roman 'Der Tunnel' van Bernhard Kellermann, de Duitse bestseller van 1913, boort de Amerikaanse ingenieur Mac Allen een treintunnel onder de oceaan door. Het startkapitaal van drie miljard dollar stroomt binnen dankzij slimme marketing. Reclameborden en krantenberichten wakkeren een koortsachtig geloof aan in de voorgespiegelde winsten. Niemand wil de slag missen, iedereen koopt aandelen van het Atlantisch Tunnel Syndicaat. Een jaar voor de Eerste Wereldoorlog schetst Kellermann een nabije toekomst waarin volkeren samenwerken en iets groots verrichten.

Sympathie van Kafka
Het waren de jaren van het futurisme, van technische visioenen en nieuwe mogelijkheden. Kellermann raakte de zenuw van de tijd, het boek vloog over de toonbank. Na vier weken waren er 10.000 exemplaren verkocht, na zes maanden 100.000. 'Der Tunnel' werd in 25 talen uitgebracht. In 1914 kwam de eerste verfilming, en in de jaren dertig volgden er nog drie.

Kellermann had tot dusver wat sentimentele romans op zijn naam staan. Bij een voorleesavond in 1910 kreeg hij wel de sympathie maar geen professionele waardering van Franza Kafka, die in zijn dagboek noteerde: "Ogenschijnlijk een vriendelijk mens: bijna grijs opstaand haar, met zorg glad geschoren, spitsneus, op de jukbeenderen golft het wangvlees vaak op en neer. Hij is een middelmatige schrijver." Kafka beschrijft hoe Kellermann maar doorleest, ook al verlaten veel luisteraars de zaal en kletsen de achterblijvers.

'Der Tunnel', over technische dromen en daden, de scherpte van het kapitalisme, en moeizame man-vrouw-verhoudingen, bezorgde hem wereldwijde bekendheid. Een recensent noemde de roman zo roekeloos, modern en krachtig dat het hem deed beseffen in welk een wonderlijke tijd hij leefde. Hij was lyrisch: "Dit boek is up-to-date als een vliegtuig dat naar de hemel stijgt en met zijn propeller hoog boven onze hoofden, richting de zon, zijn metalen leeuwerikkenlied zingt."

Best modern nog, propellervliegtuigjes in 1913, maar de wereld die Kellermann beschrijft is alweer verder. Een miljonair landt zijn vliegtuig in de daktuin van een wolkenkrabber in New York. Draadloos communiceren vanaf een oceaanstomer is geen probleem. Filmbeelden zijn wereldwijd en tegelijkertijd te zien dankzij de telekinomatograaf. Luchtdrukbuizen bezorgen de post van New York binnen drie uur in San Francisco. Een brug verbindt India met Sri Lanka, er ligt een tunnel onder de Beringstraat, en "Engeland heeft zichzelf genezen van die bizarre angst voor een invasie", en werkt mee aan de Kanaaltunnel. Met die vondsten loopt Kellermann niet te koop, hij brengt ze terloops, als ontwikkelingen waaraan iedereen al gewend is geraakt.

'Rotsen gillen als duizend kinderen in doodsnood'
In sterke beelden schetst hij de energie en opwinding van New York nadat Mac Allen zijn plan heeft voorgelegd aan grootkapitalisten. Voortvarend stampt het Syndicaat stations en steden uit de grond op de halteplaatsen nabij New York, Bermuda, de Azoren en aan de Franse kust. Uit alle windstreken komen de honderdduizend arbeiders en treinen en schepen vol bouwmateriaal.

De dynamische industriestad bij de Amerikaanse monding heeft ook een crematorium, want de tunnel kost uiteindelijk 9000 levens. De Hel, zo noemen de gravers het diepste punt. Daar baant de boormachine zich een weg als een monster uit prehistorische tijden. Het kabaal maakt iedereen doof, volgens Kellermann gillen de rotsen als duizend kinderen in doodsnood. In de extreme hitte, en tussen vallend gesteente, worden de werkers tot het uiterste gedreven. Tijd is geld. Als 180.000 arbeiders in ploegendiensten werken, en elke minuut een seconde winnen, scheelt dat 24.000 werkuren per dag, berekent Mac Allen.

Kellermann voorziet geen militaire wereldoorlog. De oorlog die hij benoemt, en waarin hij geen partij kiest, gaat tussen arbeid en kapitaal. "Arbeid is nu eenmaal een slagveld", roept Mac Allen zijn mannen toe na een explosie die 2817 levens kost. Hij weet hoe het is om te verliezen: zijn vrouw en dochter zijn zojuist gestenigd door een meute razende weduwes. Een ijzingwekkende scène.

Op de rampplaats, diep onder de oceaanbodem, zien reddingswerkers amper verschil tussen het zwartgeblakerde restant van een houten staander, en een verbrand mannenlichaam. Het ligt er vol verminkte lijken. "Ze lagen onder het gevallen puin, ze hurkten achter verbrande balken, grijnzend naar hun ontdekkers. Zelfs de dappersten raakten overweldigd door angst en afschuw in deze kamer des doods."

Economische crisis
Twee jaar later is Kellermann in de Eerste Wereldoorlog speciaal verslaggever voor Berliner Tageblatt aan het westelijk front, en herinneren zijn observaties aan de tunnelramp. Tussen de loopgraven bleven de lijken liggen waar ze waren neergevallen, "de kogels doorboorden ze nog honderdmaal, ook al waren ze al tienmaal gestorven. Duizendmaal stierf hier elke man, ook wie door toeval werd gespaard."

In zijn boek zorgt de ramp voor een staking, en indirect voor een economische crisis zoals de wereld die in de jaren dertig zou leren kennen. Tegenslag en wantrouwen doen de opgeblazen beurskoersen kelderen. De run op de banken, faillissementen, werkloosheid, armoede; het zijn onhoudbare dominostenen.

Alleen de stoomschip-magnaten zijn aanvankelijk wel opgelucht door de neergang van het Syndicaat. Zij zagen door de snelle treinverbinding hun toekomst in het water vallen. Alsof er geen concurrende vliegtuigindustrie in opkomst is. Ziet Kellermann die over het hoofd?

Niet helemaal. Want als met elf jaar bouwvertraging toch de eerste tunneltrein rijdt, en de wereldbevolking juicht, beseft Mac Allen dat hij is ingehaald door de tijd. Inmiddels varen motorboten in tweeënhalve dag van Engeland naar New York, en vliegen Duitse luchtschepen in zesendertig uur over de Atlantische Oceaan. Dat maakt de roman ook een ironisch commentaar op het utopische denken.

Oproep tot pacifisme en gelijke rechten
Gedateerd voelen de sentimentele stemmingswisselingen van Mac Allens echtgenote Maud, die ondervindt dat haar man geen tijd heeft voor zijn huwelijk. Door de beschrijving van de stakende negers, rollende ogen, wild schreeuwend, hun witte tanden bloot lachend naar de vrouwen in Manhattan, vermoed je niet dat de bereisde Kellermann allerlei vreemde culturen had leren kennen. Pijnlijk ook dat de financiële topman van het Syndicaat een joodse geldmaker met snode plannen is.

In een latere roman, 'Der 9. November' (1921), riep Kellermann op tot pacifisme en gelijke rechten voor alle rassen. Van al zijn werken werd juist dat boek verbrand op 10 mei 1933 in Berlijn, toen de nationaal-socialisten de macht grepen. 'Der Tunnel' had Hitler met plezier gelezen. Kellermann weigerde een roman tegen de joden te schrijven. Daarna werd hij ervan beschuldigd zelf joods te zijn, en raakte hij geïsoleerd. Na de Tweede Wereldoorlog bleken militairen van het Sovjet-leger hem als schrijver hoog te achten. Bij zijn dood in 1951 kreeg hij in de DDR een staatsbegrafenis.

In zijn geboorteplaats Fürth werd Kellermann vijftig jaar later herdacht. De lokale historische vereniging gaf een biografisch tijdschrift uit, die ook voor deze tekst gebruikt is. Auteur Barbara Ohm concludeerde dat Kellermann zowel in het voormalige Oosten als in het Westen is vergeten. Voor het Westen was hij te socialistisch, voor het Oosten te burgerlijk. "Een werkelijk grote literatuur heeft Kellermann niet nagelaten. Maar wel leeswaardige, onderhoudende romans met diepgang, over de verhalen en problemen van zijn tijd, en die niet de ideologie maar de mens centraal stellen."