Boerkini's verbied je niet zomaar

Olivier Majewicz, burgemeester in de Noord-Franse badplaats Oye-Plage, stond zondag plotseling oog in oog met een boerkini. Dat was geen prettige ervaring, vertelde hij aan de krant La Voix du Nord. Hij liep nietsvermoedend over het strand toen er een dame in een lang zwart zwemgewaad opdook. "Je zag alleen haar ogen", aldus Majewicz. "Er ging een schok door me heen en ik raakte volkomen van slag. Ik kon geen woord meer uitbrengen."

Twee dagen later, toen de burgemeester een beetje bij zinnen was gekomen, kondigde hij een verbod op de boerkini af. Je weet immers nooit wat zo'n vrouw allemaal onder haar verhullende badkleding verbergt, lichtte hij toe. Bovendien vond hij het gewaad vrouwonvriendelijk en strijdig met de Franse 'laïcité', de strikte godsdienstige neutraliteit van de staat.

Oye-Plage is in korte tijd de zevende Franse badplaats die de boerkini heeft verboden. De eerste gemeente, Mandelieu-la-Napoule in de Provence, deed dat al in 2013. Destijds bleef het bij een geïsoleerd besluit. Deze zomer, na een reeks aanslagen en in een sfeer van groeiende islamofobie, gaat het anders: nu rolt er een golf van boerkini-verboden over de Franse stranden.

Islamofobie
Cannes opende eind juli de rij. Het nabijgelegen Villeneuve-Loubet volgde al snel, net als Oye-Plage, Leucate in de Languedoc en Sisco op Corsica. Die laatste gemeente koos voor het verbod na een vechtpartij tussen Corsicanen en familieleden van boerkini-draagsters, waarbij vijf gewonden vielen. Cap d'Ail (Provence) bande de boerkini ook uit. Nog eens twee gemeenten staan op het punt dit te doen: Le Touquet (Normandië) en Cagnes-sur-Mer (Provence). Daarmee neigt de teller naar negen.

Het verbod is in Frankrijk omstreden. Veel moslims zijn er boos over; ze voelen zich gediscrimineerd en gestigmatiseerd. Want waarom zou je wel de boerkini weren en niet het wetsuit, dat er vrijwel hetzelfde uitziet? Pure islamofobie, menen ze. Ook veel niet-moslims zijn tegen het verbod. Ze vinden het overdreven of zien het als een onwenselijke inperking van de godsdienstvrijheid. Voorstanders zijn er uiteraard ook. Zij zijn juist blij dat er een grens wordt gesteld aan een on-westerse, orthodoxe uiting van de oprukkende islam, met 5 miljoen zielen de tweede godsdienst van Frankrijk.

(tekst loopt door onder de afbeelding)

Relletjes uitlokken
De fundamentele bezwaren tegen het verbod roepen de vraag op of het legaal is. Een lokale rechter oordeelde afgelopen weekend van wel. Hij liet het verbod in Cannes in stand, omdat hij net als de gemeente vond dat de openbare orde in het geding was. Badgasten kunnen schrikken van een boerkini, die ze zouden associëren met terreur. Bedekkende badkleding kan relletjes uitlokken, en daar mag een burgemeester preventief tegen optreden.

Bij het Collectief tegen Islamofobie in Frankrijk (CCIF), dat de zaak aanspande, stonden ze na de uitspraak te knipperen met de ogen. Frankrijk, het land van liberté, égalité en fraternité, doet een onschuldig islamitisch badpak in de ban? De organisatie ging direct in hoger beroep bij de Conseil d'État, het hoogste Franse college voor bestuursrecht. Daarnaast wil het CCIF elk verbod afzonderlijk aanvechten op lokaal niveau. Het wordt een proces van maanden. De kans op succes is groot, want volgens deskundigen rammelen de argumenten voor het verbod.

Wet uit 1905
In hun verordeningen gooien de burgemeesters het vooral op de openbare orde. Maar lokt een moslima in een boerkini automatisch opstootjes uit? En is dit risico groot genoeg om het kledingstuk op voorhand te verbieden? Nee, meent Philippe Portier, hoogleraar geschiedenis en sociologie van de laïcité aan de Sorbonne in Parijs. "Dat zou bovendien de wereld op z'n kop zijn", zegt hij door de telefoon. "Volgens de Franse laïcité-wetgeving uit 1905 moet de overheid er eerst alles aan doen om de vrijheid van godsdienst te beschermen. Pas als het echt niet anders kan mag ze deze vrijheid inperken vanwege de openbare orde. Maar de gemeentes doen in dit geval helemaal niets; ze onderzoeken niet eens hoe groot het gevaar werkelijk is. Ze gaan er blindelings van uit dat de boerkini een groot risico vormt voor de openbare orde, en daarom moet de vrijheid om religieuze badkleding te dragen maar wijken. Dit schaadt het fundamentele concept van publieke vrijheid in Frankrijk."

Een tweede argument waar de burgemeesters mee schermen, is de laïcité. Zo schrijft de burgemeester van Cannes in zijn verordening dat badgasten voortaan 'correcte kleding' moeten dragen die 'respect toont voor de goede zeden en de laïcité'. Het strand moet kortom godsdienstig neutraal zijn.

Deze redenering berust op een ernstige misvatting over laïcité, verklaart Portier. Het begrip 'laïcité' duidt op de scheiding van kerk en staat en op de neutraliteit van de overheid in religieuze zaken. Dit betekent onder meer dat er in Franse gemeentehuizen geen kruisbeelden mogen hangen en dat rechters geen keppeltje of hoofddoek mogen dragen. Maar deze neutraliteit geldt alleen voor overheidsgebouwen en voor mensen in dienst van de overheid, niet voor gewone burgers, die in de republiek juist nadrukkelijk vrij zijn om hun religie in het openbaar te belijden. Vanwege de laïcité hoef je je op het strand of op straat dus niet godsdienstneutraal te kleden, bevestigde de Franse emeritus-hoogleraar publiek recht Patrice Rolland op radiozender Europe 1. "Anders zou je elke non moeten uitkleden, en elke priester met een wit kraagje, en elke rabbijn met een keppeltje..."

Verwarrende wetten
Veel Fransen zijn confuus geraakt over de laïcité, want het land heeft twee nogal verwarrende wetten aangenomen. In 2004 verbood de overheid het dragen van 'opzichtige religieuze symbolen' op scholen, na enkele affaires rond islamitische hoofddoekjes in de klas. Sindsdien mogen leerlingen geen hoofddoek, keppeltje of ketting met een kruis meer dragen. Zo verschoof de laïcité voor het eerst van ambtenaren naar burgers, namelijk leerlingen.

In 2010 volgde het boerkaverbod. Ook hier betrof het gewone burgers, en ditmaal gold de wet overal in de publieke ruimte, inclusief de straat. Officieel werd de laïcité niet als reden aangevoerd; de overheid zou alleen iets willen doen tegen het volledig bedekken van het gezicht, wat open communiceren en samenleven onmogelijk zou maken. Daarom valt naast de boerka ook de bivakmuts onder het verbod. In de praktijk was de wet wel degelijk vooral gericht tegen de boerka, een destijds nieuw fenomeen in Franse steden. Door al deze ambigue verschuivingen, steeds ten nadele van islamitische uitingen, gaan mensen de laïcité volgens Portier foutief interpreteren als het uitbannen van alle religieuze symbolen uit het straatbeeld. Het boerkiniverbod is daar een logisch uitvloeisel van.

Onderwerping van de vrouw
Het werd deze week nog verwarrender doordat de sociaal-democratische premier Manuel Valls het misverstand niet corrigeerde. Integendeel, hij schaarde zich vierkant achter het verbod. Ook hij vond de boerkini een risico voor de openbare orde. Ook hij vond dat het strand vrij moest zijn van religieuze stellingnames. Hij trok fel van leer tegen de boerkini. Die noemde hij de 'vertaling van een politiek project, van een tegenmaatschappij, vooral gebaseerd op de onderwerping van de vrouw'. Dit project bestempelde hij als 'onverenigbaar met de waarden van de Franse republiek'. "Tegen deze provocaties moet de republiek zich verdedigen", concludeerde Valls ferm. Zo nam hij extreem-rechts de wind uit de zeilen en leek hij voor te sorteren voor de presidentsverkiezingen van volgend jaar.

Tegelijkertijd zei Valls niets te voelen voor een landelijk verbod. Hij ziet liever dat moslims de boerkini uit eigen beweging links laten liggen. Valls schrikt terug voor een verbod omdat hij de Franse moslims daarmee verder van zich zou vervreemden, denkt Portier, terwijl hij hen hard nodig heeft om extremisme te bestrijden. Daarbij zou hij met een landelijk verbod een enorm risico lopen omdat het juridisch waarschijnlijk geen stand houdt. De boerkini laat het gezicht vrij, anders dan de boerka, en dat maakt het lastig om hem op algemene, niet-religieuze (en dus niet-discriminerende) gronden te verbieden.

Zeldzaamheid
Frankrijk debatteert nu al weken over de kwestie, terwijl de boerkini in de praktijk een zeldzaamheid is. De gemeente Mandelieu-la-Napoule deelde er de laatste twee jaar slechts een tiental boetes voor uit, en Cannes in de afgelopen weken drie. De Franse politicoloog Thomas Guénolé spreekt daarom van 'hysterie' en 'politiek doordraaien' rond een 'statistisch niet-bestaand fenomeen'. Anderen wijzen erop dat het vooral centrumrechtse burgemeesters zijn die zich via het verbod profileren, met het oog op de parlementsverkiezingen van volgend jaar.

Wat de zaak nog sterker relativeert, is dat veruit de meeste Franse badplaatsen géén verbod invoeren. In Sangatte, vlakbij Calais, doet burgemeester Guy Allemand de maatregel af als louter 'polemisch'. "Trouwens", zegt hij nuchter in La Voix du Nord, "hoe effectief zou een verbod zijn op mijn elf kilometer strand, waar we al moeite genoeg hebben om te controleren op zwemmen in verboden gebied en op de aanwezigheid van honden?"