Met Duitse scholieren naar het concentratiekamp: 'Zit niet op je mobieltje te pielen'

"Spannend", zegt Joshua (16), van Duitse komaf. Hij kijkt door het hek bij voormalig concentratiekamp Sachsenhausen. "Ik vind het er niet spectaculair uitzien", zegt de Turkse Merdan (15). Hij bijt in een wortel. "In de elfde gaan ze naar Auschwitz!"

Het is een milde winterdag. Klas 10.4 van de Fritz Karsenschool uit de Berlijnse wijk Neukölln bezoekt op deze woensdagmiddag voor het eerst een concentratiekamp, met drie docenten. De 24 leerlingen liepen ernaartoe vanaf het station van Oranienburg, een stadje 35 kilometer van Berlijn. "We hebben al eerder zo'n plek bezocht, toch?", zegt Ahmad (16) tegen Yusef (16), beiden hebben Palestijnse roots. Ahmad wil autoverkoper worden, Yusef ingenieur. "Ah, je bedoelt die bunker", zegt Yusef. Dat vindt Yusef niet echt vergelijkbaar.

Voor Ahmad had de trip vandaag niet gehoeven. 'Hilter en zo', dat is "voor mijn generatie niet echt een vrijetijdsthema", zegt hij wijsneuzig. Yusef vindt het bezoek juist daarom belangrijk. "Meneer", vraagt Ahmad."Wat betekent Holocaust eigenlijk?"

Vrees voor antisemitisme onder migranten

Sinds een aantal weken woedt er in Duitsland over dit soort schoolexcursies naar Holocaust-plekken een fel debat: moeten scholen verplicht worden die te organiseren? Dat wordt ingegeven door de vrees van veel Duitsers voor antisemitisme onder vluchtelingen en migranten.

De lokale politica Sawsan Chebli (39, van de sociaal-democratische partij SPD) gooide de knuppel in januari in het hoenderhok, in Bild am Sonntag. Ze zou het "zinvol vinden als iedereen die in dit land leeft verplicht zou worden, ten minste een keer in zijn leven" een voormalig concentratiekamp te bezoeken. Dat geldt ook voor nieuwkomers: het zou onderdeel moeten worden van integratiecursussen, stelde ze.

Chebli, een gelovige moslima, is de Berlijnse staatssecretaris voor 'burgerlijk engagement'. Ze kwam als 13-jarige met haar ouders vanuit een Palestijns vluchtelingenkamp in Libanon naar Duitsland. Chebli zei tegen Bild am Sonntag dat ze zich zorgen maakt over de 'derde generatie' van islamitische migranten in Duitsland: "Deze heeft het duidelijk moeilijker om zich met Duitsland te identificeren dan de mijne".

"Ik zou nooit Israëlische vlaggen verbranden", zegt Ahmad. Maar wat hij wel raar vindt: "Je hoeft in Duitsland maar een kritisch woord over Israël te zeggen, en je bent meteen antisemiet. Maar als je kritiek uit op de VS, dan mag dat wel, dan is het gewoon je mening. Dat snap ik niet." Yusef schudt zijn hoofd. "Ik ook niet."

De tekst loopt door na de foto.

Ontspannen omgang

Neukölln is een migrantenwijk en dat zie je in klas 10.4: het merendeel heeft geen Duitse roots. Veel Turkse kinderen, maar ook Palestijnse, Libanese, Bosnische. Ook qua leerniveau is er diversiteit: van vmbo tot gymnasium. De Fritz Karsenschool is een van de 24 gemeenschapsscholen waarmee Berlijn sinds 2008 experimenteert. In Duitsland gaan kinderen vaak al op 10-jarige leeftijd naar een afzonderlijke middelbare school van hun niveau. Op de Fritz Karsenschool, een basisschool en middelbare school ineen, scheiden de wegen zich pas na de tiende klas. De een stroomt daarna het beroepsonderwijs in, de ander blijft voor de gymnasiale bovenbouw. Die lange tijd samen moet kansengelijkheid en integratie van migrantenkinderen bevorderen.

Wat opvalt tijdens het bezoek, is hoe ontspannen iedereen met elkaar omgaat, over de grenzen van afkomst of leerniveau heen. Toch toont de excursie ook juist hun onderlinge verschillen: waar sommigen blijk geven van veel voorkennis en interesse, lijkt het thema Holocaust voor andere leerlingen volkomen onontgonnen terrein. Sommigen hebben nog nooit van Auschwitz gehoord.

Neonazi's verbrandden de barak

In Sachsenhausen is van het oorspronkelijke kamp niet veel meer te zien, op de toegangspoort, wachttorens en muren na. Barakken staan er niet meer, behalve twee replica's. De leerlingen bezoeken een ervan. Het hout aan het plafond bladdert af. Dat komt omdat neonazi's de barak in 1992 verbrandden, legt de gids uit; het dak is zo gelaten, om daaraan te herinneren. Dat maakt indruk. De gids beschrijft hoe het leven van de gevangenen eruitzag, met 500 in een barak. Er worden veel vragen gesteld.

"Wat is Holocaust-ontkenning?", wil opeens een meisje weten. "Dat je ontkent wat ik jullie vertel", antwoordt de gids. "Waarom is dat eigenlijk verboden?" vraagt een ander.

Sawsan Chebli kreeg veel kritiek op haar voorstel voor 'dwangbezoeken' aan concentratiekampen. Experts en onderwijsministers uit de deelstaten wezen het af. Ook directies van musea in voormalige concentratiekampen, waaronder dat van Sachsenhausen, zagen er niets in. Dit ondanks het feit dat het bezoek van schoolklassen in Sachsenhausen terugloopt: van 386 klassen in 2006 naar 230 in 2017. Maar voor directeur Günter Morsch van het museum smaakte Chebli's plan naar de kwade dagen van 'dwangpedagogiek' in de DDR. Het zou contraproductief werken.

Alarmisme niet op zijn plaats

Trouwens, van een teruggang in bezoekersaantallen is in andere concentratiekampen niets te merken, stelde commentator Susanne Messmer in Die Tageszeitung; ze vond Chebli's alarmisme niet op zijn plaats. Dwang lokt ook volgens haar weerstand uit. Anderen sprongen voor Chebli op de bres. Zoals de Centrale Raad van Joden in Duitsland, die al eerder aandrong op verplichte bezoeken - Chebli blaast een oud idee nieuw leven in. Integratiedocent Robert Lewanski op de Volkshochschulle Marzahn-Hellersdorf zei in Der Tagesspiegel Chebli's voorstel te verwelkomen: vluchtelingen uit Arabische landen weigeren vaak deel te nemen aan lesuren over het nationaalsocialisme of de Holocaust, vertelde hij. En degenen die wel deelnemen 'laten een zienswijze, waarbij Joden slachtoffers zijn, gewoon niet toe'.

"....het ging over de Holocaust en jij zat alleen maar met je mobieltje te pielen", zegt Mika (15) op boze toon tegen Kahn (15). Ze lopen de barak uit, het veld op. "Dat kun je echt niet maken. Dit is een heel ernstig onderwerp."

De tekst loopt door na de foto.

Over die muur kun je zo heen

De gids gaat de klas voor naar de resten van Station Z: de hoek van het kamp waar mensen vermoord en verbrand werden. Mika is kort van stuk, van Duitse origine, met lange blonde haren. Kahn, van Turkse komaf, is lang en breed. "Kijk hoe laag ze zijn", wijst Kahn naar de muren van het kamp. "Daar kun je toch makkelijk overheen klimmen. Waarom ontsnapten ze niet?" Mika: "Er waren SS'ers met geweren."

"Dan konden ze toch 's nachts gaan," laat Kahn zich niet uit het veld slaan. Mika: "Dan waren er schijnwerpers!"

Kahn vindt het bezoek niet bijster interessant. Zoiets verplichten zou hij niet doen, zegt hij. "Want er zijn mensen die er niet zo'n belangstelling voor hebben. Die zeggen: pech gehad. Geschiedenis is geschiedenis, we moeten naar de toekomst kijken. Zo denk ik ook."

"Maar", sputtert Mika tegen, "als we niet van onze fouten leren... Met zo'n instelling als van jou kan dit weer gebeuren in Duitsland!"

Docent Alex Maier (31) zegt in zijn klas geen Jodenhaat te zien. Ja, hij komt de nodige samenzweringstheorieën tegen over Joden en de familie Rothschild, maar hij is optimistisch gestemd, zegt hij. "Dit is een fase waarin ze zoeken naar hun identiteit. Die verhalen gebruiken ze in hun zoektocht. Wat ik merk: je kunt erover praten en je kunt ze ook van mening doen veranderen. Het blijkt vaak dat ze vrij eenvoudig te overtuigen zijn dat het soms nergens op slaat wat ze zeggen."

Niets goeds denken over Joden

Hij ziet onder de moslimleerlingen een 'gevoel van achterstelling'. "Ze zijn kritisch tegenover Israël en de westerse politiek. Als er in het Midden-Oosten iets gebeurt, merkt ik het meteen in de klas." Wat ook leeft in de klas is de opkomst van de AfD, zegt hij. "Zegt een AfD-politicus weer iets provocerends over vluchtelingen of moslims, dan wordt er in de klas over gesproken. Dan zijn er ook scholieren die zeggen: maar dat klopt toch ook, wat die politicus zegt? In Neukölln kreeg de AfD 14 procent van de stemmen, ook kinderen van AfD'ers zitten op mijn school. Dat leidt soms wel tot conflicten."

"Ons werd bijgebracht dat we niets goeds moesten denken over de Joden", zegt de Libanese Rim (16). "Maar als ik hier zie hoe ze gemarteld werden, dan denk ik dat ik verkeerd handelde toen ik vroeger zei dat Joden slecht waren. Ik heb nu het idee dat ze niet slecht waren. Niet allemaal. Ik mag ze niet over een kam scheren."

In Libanon, vertelt ze, is vijandigheid tegenover Joden heel gebruikelijk. En ja, ook onder moslims op haar school en in Neukölln ziet ze dat veel. "Als je op school iemand wil beledigen dan noem je hem 'Scheißjude' of gewoon 'Jude'. Dat doen vooral de Palestijnen. Er worden ook grappen gemaakt zoals: 'Hoe heten negentig Joden in een hoek?' - 'Dode hoek'."

De tekst loopt door na de foto.

Ze vindt het verdrietig dat in Sachsenhausen zoveel mensen vermoord werden. Toch: helemaal geloven wat ze hoort, dat doet ze niet. "Als ze zeggen dat 6 miljoen Joden werden vermoord, dan denk ik, ze hebben toch niet iedereen zitten te tellen? Het is waarschijnlijk twee keer zo weinig." Het aantal wordt overdreven om mensen 'medelijden met de Joden' te laten krijgen, vermoedt ze.

De klas arriveert bij 'Station Z'. Onder een groot tentzeil bekijken de leerlingen de fundamenten van de gaskamer, de Genickschussanlage (nekschotinstallatie) en de verbrandingsovens. Ze zijn beduidend stiller dan tijdens de rest van de rondleiding. Een paar meisjes vragen of ze hier langer mogen blijven, ze willen de panelen beter bekijken.

Bij de uitgang roept docent Maier de leerlingen bij elkaar om nog wat na te praten. Velen zijn duidelijk onder de indruk, al is er ook kritiek op de saaie presentatie van de gids. Inderdaad mochten ze niet zelf rondlopen en was de rondleiding ouderwets te noemen: de gids vertelt, en dat was het. Er wordt gelachen, de concentratie is op. Nu alleen nog een klassenfoto. "Ernstig kijken!", roept een van de leraren. "Dit was geen prettochtje."

Antisemitisme in Duitsland zichtbaarder geworden

Directe aanleiding voor het debat over verplicht concentratiekampbezoek waren anti-Israëldemonstraties in Berlijn nadat de Amerikaanse president Trump aankondigde Jeruzalem als Israëls hoofdstad te erkennen. In Neukölln, waar veel Turken en migranten wonen, verbrandden jonge moslims een vlag met een Davidster erop en scandeerden 'Kindermoordenaar Israël' en 'Dood aan Israël'. Duitsland reageerde geschokt. "Wie Israëlische vlaggen verbrandt, verbrandt onze waarden", zei justitieminister Heiko Maas.

Veel Duitsers zijn bang dat vluchtelingen en migranten antisemitisch gedachtengoed meenemen. Ook zijn er zorgen dat het de slechte kant opgaat met de integratie van hen die al langer in Duitsland leven. Moslims in het algemeen staan bij velen onder de verdenking hun kinderen met anti-joodse denkbeelden op te voeden. Beelden van verbrande Israël-vlaggen op de straten van Berlijn versterken dat idee. Die zorgen leven al langer. In 2015 stelde de Bondsdag voor de tweede keer (de eerste keer was in 2011) een 'team van onafhankelijke experts' samen om antisemitisme in Duitsland te onderzoeken.

April vorig jaar verscheen hun rapport. Daarin constateren ze dat antisemitisme vooral zichtbaarder, manifester is geworden. Terwijl klassieke antisemitische instellingen bij de bevolking als geheel zijn afgenomen (van 9 procent in 2002 naar 5 in 2016), is er onder rechts-extremisten juist een 'mobilisering' gaande, een 'verhoogde activiteit op het gebied van meningsuiting, propaganda en daden'.

Onder moslimjongeren en volwassenen met een migratieachtergrond komt antisemitisme duidelijk vaker voor dan onder niet-moslims, schrijven de onderzoekers. "Vooral migranten uit Arabische respectievelijk Noord-Afrikaanse landen neigen naar antisemitisme."

Lees ook: 
Franse Joden verlaten steden waar zij zich niet langer veilig voelen. Onder elkaar zijn is hun antwoord op het nieuwe antisemitisme.

Sommige Amsterdamse joden wagen zich niet met een keppel op straat, anderen zien het probleem niet.