Hoe waterschaarste conflicten in het Midden-Oosten voedt

Als je van de boulevard in Ahvaz, de hoofdstad van Khuzestan, afdaalt richting het water van de rivier de Karun kom je in een andere wereld. Tussen het riet dat er groeit liggen stapeltjes kleren en stukken karton om op te slapen. Op een rots liggen kleren te drogen. Onbekenden worden argwanend aangekeken en soms met vijandig geschreeuw begroet. Dit is het terrein van de junks.

Voormalig visserman Abed Divani (60) kent ze allemaal en groet ze vrolijk. Hij vaart nog regelmatig over de Karun en maakt dan vaak een praatje met de verslaafden. Ze wonen in hutjes die het midden houden tussen een tuinhuisje en een vogelnest. Gemaakt van afval en riet, met de opening naar het water gericht en de rug naar de samenleving.

Abed heeft de rivier zien veranderen. Vroeger was hij in de winter van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat op het water te vinden. Hij had vijf boten en ving soms wel 100 kilo vis op een dag. Iedereen in Ahvaz leefde dankzij de rivier, zegt Abed. “Ze groeiden op langs de oever, dronken het water, bevloeiden hun land ermee en aten haar vis.”

Sinds drie jaar vist hij niet meer, er was geen eer meer aan te behalen. De vis op de markt wordt nu aangevoerd vanuit een andere provincie. Abed werkt op een pick-up en doet kleine transporten. Het maakt hem verdrietig. “Maar elke ochtend naar de rivier komen, en zien hoe die er aan toe is, maakt me evengoed verdrietig, en boos.” De rivier de Karun is van het kloppend hart van Ahvaz veranderd in een schuilplaats voor mensen uit de marge van de samenleving.

Woestijn

Khuzestan is een olierijke provincie op de grens met Irak. Van alle Iraanse olie wordt 85 procent hier gewonnen, het is de kurk waarop de Iraanse economie drijft. Maar grote delen van de provincie zijn in korte tijd van een waterrijk moerasland veranderd in een woestijn.

Klimaatverandering speelt daarbij een rol, maar ook de bouw van stuwdammen door Turkije. En in de eerste plaats zijn het de stuwdammen die Iran zelf bouwde die de droogte veroorzaken, en die in toenemende mate zorgen voor onvrede met het regime in Teheran. Het water in de belangrijkste rivier van Khuzestan, de Karun, is grotendeels door de bouw van dammen met tweederde afgenomen.

In onderstaande animatie is te zien hoe de conflictdammen oorlogen in het Midden-Oosten voedt

Water: het is voer voor conflicten en niet alleen in Khuzestan. Waterschaarste is een belangrijke factor bij veel spanningen in het Midden-Oosten. Het is zelfs, menen het World Economic Forum en de Wereldbank, de belangrijkste reden voor toekomstige conflicten. Want naarmate de schaarste toeneemt, groeit de competitie om zelf voldoende water te houden.

De machtigste landen in de regio, Iran en Turkije, bouwden de afgelopen decennia honderden dammen om aan hun waterbehoefte te kunnen voldoen. Andere landen in de regio, vooral Irak en Syrië, betaalden daarvoor een hoge prijs: droogte, sociale onrust en conflicten. Maar ook, zoals in Iran, de eigen provincie Khuzestan, waar de belangen ondergeschikt worden gemaakt aan die van centraal-Iran.

Want wat het voor inwoners van Khuzestan extra pijnlijk maakt is dat de dammen in de Karun niet alleen worden gebruikt voor het opwekken van energie en het irrigeren van landbouwgrond, ze zijn er ook om water via tunnels naar centraal Iran te kunnen laten stromen, zodat de regio Esfahan van water wordt voorzien. Veel van de mensen in Khuzestan hebben het gevoel dat hun water wordt gestolen.

“In Khuzestan zijn de veranderingen inmiddels onomkeerbaar”, denkt Nasser Karami, professor klimatologie aan de NTNU (Norwegion University of Science and Technology) die opgroeide in Khuzestan. Je kan volgens hem niet meer spreken van droogte, omdat dit suggereert dat het een tijdelijk fenomeen is. En dat is het niet. “Khuzestan is opgedroogd”, zegt hij.

Stofstormen zijn niet het enige probleem dat wordt veroorzaakt door de waterschaarste. Wie Ahvaz verlaat en naar het noorden rijdt, ziet om zich heen een kale vlakte. Het is moeilijk voor te stellen dat het hier nog niet zolang geleden groen was, dat je er vogels hoorde fluiten en er met een bootje door een uitgestrekt moerasland kon varen. De weg brengt je uiteindelijk naar Arvand Kenar, vlakbij de grens met Irak en Koeweit. Het gebied staat bekend vanwege haar dadelpalmen. Maar hoe verder je naar het noorden rijdt, hoe minder groene palmen er overblijven. Op sommige plekken lijkt het alsof er een tsunami overheen is gedenderd. Alles wat rest zijn uitgestrekte rijen stammen zonder kruin. Door het afnemende water in de Karun dringt het zoute water uit de Perzische Golf dieper landinwaarts. De grond wordt daardoor te zout en de dadelpalmen sterven af.

Weggepompt

Ook als je vanaf Ahvaz naar het zuidoosten rijdt, kom je de gevolgen van de waterschaarste tegen. Dit is het voormalig moerasgebied Hor al-azim op de grens met Irak, waar de oude beschavingen van de Elamiten en de Sumeriërs hun oorsprong vinden. In enkele jaren tijd is het moerasland veranderd in een dorre vlakte. Het proces is versneld doordat er water is weggepompt om naar olie te kunnen boren. Hier en daar tref je nog een groepje waterbuffels aan. En ook de stallen van riet laten zien dat hier nog niet zo lang geleden veel water beschikbaar was. Van de veertig dorpen is er niet een meer bewoond.

Het ligt voor de hand naar klimaatverandering te kijken als oorzaak voor de droogte. In het stroomgebied van de Karun nam de regenval met 20 procent af. Dat is fors, maar het kan de afname van het water in de Karun maar voor een derde verklaren. De rest is het gevolg van de bouw van dammen.

Waterschaarste kan complete landen en regio’s destabiliseren. Het meest bekende voorbeeld daarvan is Syrië. Dat ligt in het stroomgebied van de Eufraat. Er waren in 1980 slechts veertien dammen, nu ten minste 120. De doorstroom van water uit Turkije naar Syrië nam daardoor met 20 tot 40 procent af. Met droogte, stofstormen en het verdwijnen van landbouwgrond tot gevolg. Die ontwikkeling leidde tot een trek naar de stad, waar de armoede en werkloosheid een belangrijke voedingsbodem waren voor de sociale onrust en demonstraties uit 2011, het voorportaal van de burgeroorlog.

Conflict

Maar ook in Irak heeft waterschaarste een directe impact op het huidige conflict. Dit blijkt uit onderzoek van journalist Peter Schwartzstein die voor National Geographic honderd interviews afnam in Irak. In de gebieden waar de droogte het meest nijpend was, concludeerde Schwartzstein, nam de aanwas van IS-rekruten toe.

Kan dat ook in Khuzestan gebeuren? De situatie in Khuzestan is explosief, zegt Karami. “Ik verwacht de komende tijd meer demonstraties en het zal moeilijk worden voor de overheid om dat onder controle te houden. Ik maak me grote zorgen om wat er daarna gebeurt, want ik verwacht verschillende soorten conflicten. Khuzestan is kwetsbaar vanwege etnische en sociaal-culturele spanningen. Bijvoorbeeld tussen Arabische en niet-Arabische inwoners. Maar misschien ook tussen Khuzestan en Esfahan. Iedereen vraagt zich af: hoe kan het dat we zo arm zijn als we op een zee van olie leven?”

Er zijn nu al regelmatig kleine conflicten over water. En ook zijn er recent demonstraties geweest in Ahvaz. Maar als de bewoners van Khuzestan kunnen kiezen tussen vluchten of vechten, lijken de meesten – dankzij de stevige greep van het regime – toch voor het eerste te kiezen: vluchten.

Vorig jaar dook er een onderzoek op naar de plannen van mensen in deze provincie om te vertrekken. Het onderzoek, dat is uitgevoerd door het provinciebestuur, laat zien dat 95 procent van de ondervraagde mensen de regio wenst te verlaten. Nu al zijn in grote steden als Teheran en Esfahan wijken ontstaan met voornamelijk inwoners uit Khuzestan. En veel van de mensen die voor dit verhaal zijn geïnterviewd overwegen inderdaad weg te gaan. Werk, inkomen en ouderdom zijn de enige motieven van mensen om te blijven.

Karim Barodaran (64) bijvoorbeeld, hij verkoopt groente en fruit op de markt in de Arabische wijk van Ahvaz. “Mijn vrienden zijn visser, maar hebben geen baan meer. Mijn zoons zitten zonder werk.” Hij is nog steeds de kostwinner en onderhoudt met zijn inkomen zijn beide zoons. “Maar als het water op is zal ik moeten verhuizen naar een andere stad, of naar een ander land. Ik ben niet in de positie om iets te veranderen, dus ik zal me moeten aanpassen.”

Toekomst

Ook voor Morteza Zibaie (28) is Ahvaz geen plek waar hij toekomst ziet. Hij is verkoper in een winkel voor wasmachines. Zijn hele familie is al vertrokken en neergestreken in wijken rond Esfahan en Teheran. “Als mijn contract over zes maanden is afgelopen, vertrek ik ook.”

Teheran wijst steeds vaker naar Turkije als de verantwoordelijke voor de droogte en de stofstormen. Vooral nu een nieuw Turks megaproject, de Ilisu dam, ondanks decennialange internationale druk hoogstwaarschijnlijk binnenkort klaar is. President van Iran Rouhani noemde het gevaarlijk voor de hele regio en desastreus voor Iran.

Maar Iran heeft een lastige onderhandelingspositie. Turkije lijkt vastberaden de Ilisu dam door te zetten en Iran heeft weinig recht van spreken, omdat ze het wat watermanagement betreft geen haar beter doet. Dat ondervonden bijvoorbeeld de inwoners van het Noord-Iraakse Qaladze. Dit dorp zag haar watertoevoer in augustus ineens met 80 procent afnemen, omdat een Iraanse dam vlak voor de grens in werking trad. De rivier die werd afgedamd is een belangrijke bron voor water in Kurdistan.

Bovendien heeft Iran zelf een ‘eigen’ megadam in ontwikkeling, de Daryan dam in de Sirwan rivier, die de toevoer van water naar Iraaks Koerdistan met 60 procent zal laten afnemen, aldus berekeningen van Save The Tigris, een Iraakse niet-gouvernementele organisatie (ngo) die de Tigris in Irak probeert te beschermen.

De huidige minister van energie, Reza Ardakanian, zegt alle dammen waaraan op dit moment gebouwd wordt opnieuw te willen beoordelen op haalbaarheid en ecologische impact. In maart 2018 is een conferentie gepland die draait om waterdiplomatie en crisismanagement. Daar wil Iran haar regionale strategische positie met betrekking tot water gaan herzien.

Abed, de voormalig visser uit Ahvaz, wil niet vertrekken. Hij is te oud om te migreren. Wel denkt hij dat zijn kinderen hier geen toekomst hebben. “Zonder de rivier de Karun heeft de stad geen betekenis.”