Mantelzorg, oppassen: ook bij ouderen dreigt de burn-out
Ouderen, dat zijn niet alleen bemiddelde pensionado’s die volop van het leven genieten. Het zijn ook drukke vrijwilligers, oppasopa’s en –oma’s, en mantelzorgers die kampen met stress, of zelfs burn-out.
Een online wereld waarin belasting- en pensioenzaken digitaal geregeld moeten worden, oppassen op de kleinkinderen omdat hun eigen kinderen meer moeten of willen werken. En intensieve zorgtaken, bijvoorbeeld voor een zieke partner. Het zijn niet alleen drukke twintigers en dertigers die kampen met burnout-klachten, met hun flexcontracten en de druk om zich zo gelukkig mogelijk te presenteren op sociale media. Ook bij ouderen zegt het lichaam soms dat het genoeg is geweest, wat zich soms uit in verhoogde bloeddruk, slaapproblemen en snel geprikkeld zijn.
In een vergrijzend Nederland wordt de vraag steeds relevanter: hoe staat het met de ouden van dagen? Hoeveel van hen kampen met stressklachten of zelfs een burn-out? Vermoedelijk zijn de oorzaken anders dan bij overwerkte twintigers en dertigers. Maar wat zijn die oorzaken dan?
Daar zijn amper cijfers over. Volgens hoogleraar en psychiater Witte Hoogendijk van het Erasmus MC komt dat omdat de redenen van een burn-out pas sinds kort ook in de privésfeer gezocht worden, niet zozeer op werk. “En ouderen zijn natuurlijk minder met betaald werk bezig, terwijl ze in de privésfeer wel degelijk stress kunnen hebben.”
Vaker vrouwen
Trouw vroeg ouderen uit het panel van de ANBO, de belangenbehartiger voor senioren, naar hun stressbeleving. En naar hun werkzaamheden, zowel in dienstverband, vrijwilligerswerk en mantelzorg. Ruim vierduizend mensen vulden de vragenlijst in, waarvan meer dan de helft boven de zeventig jaar. Representatief voor álle Nederlanders op leeftijd is het niet. Zo reageerden hier ouderen die over internet beschikken, in theorie zou dat een stressgevoeliger groep zijn dan ouderen in het algemeen. Toch geeft het een kijkje in de wereld van de gestresten op leeftijd.
Ongeveer één op de tien ondervraagden met verplichtingen (vrijwilligerswerk, mantelzorg, oppassen of betaald werk) zegt zoveel stress te ervaren dat zijn functioneren erdoor in het geding is. Beduidend meer vrouwen hadden daar last van. Deze groep mensen zit het meest in de mantelzorg, gevolgd door vrijwilligerswerk. Oppassen staat minder vaak in hun agenda. Overigens zegt van degenen zónder verplichtingen ook bijna één op de tien stress te ervaren, maar dan van de leegte in hun leven.
Na het invullen hadden ze de mogelijkheid om anoniem een toelichting te geven. Een vrouw van 87 schrijft dat ze zou willen minderen met haar vrijwilligerswerk, maar dat ze geen vervangers kan vinden. Vrijwilligerswerk is niet vrijblijvend, schrijft een ander in kapitalen. Iemand anders vindt dat er steeds minder ruimte is om eens iets te vergeten of een klacht te formuleren. Protocol gaat nu voor inhoud, dat frustreert hem. Weer anderen geven een lijstje van lichamelijke klachten waar zij mee kampen; van slechtziendheid tot eksterogen.
Langer met partner
Maar het meest gaan de toelichtingen over mantelzorg. Iemand laat weten elke avond drie uur bij zijn moeder langs te gaan in het verpleeghuis, en weleens boos te worden als hij niet van haar weg mag. Meerderen schrijven 24-7 in touw te zijn voor een partner met dementie.
Duidelijk is dat Nederlanders steeds ouder worden, en dat dit soms zijn tol heft op de ouderen zelf. Vanwege die hogere leeftijd zijn ze langer gehuwd, en zorgen dus ook langer voor hun partner wanneer die ziek wordt.
Die mantelzorg vormt een groot risico voor overbelasting, zegt hoogleraar sociologie Marjolein Broese van Groenou van de Vrije Universiteit. “Zeker voor mensen die nog met hun partner samenwonen. Ze staan er dichter bij, komen er moeilijker van los.” Door tekorten in de zorg komen hulpbehoevenden steeds minder snel in aanmerking voor een verpleeghuis, en partners zijn zo steeds langer verantwoordelijk voor de zorg thuis. “Als je met broers of zussen samen voor een ouder zorgt, kun je de druk nog wat verdelen. Met een partner in huis is dat minder makkelijk.”
Oppassen op de kleinkindren is een keuze. Maar als je partner zorg nodig heeft, geef je die.
Cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau onderschrijven dat. Bijna één op de tien mantelzorgers voelt zich zwaarbelast door zijn zorgtaak, blijkt uit een rapport dat eind vorig jaar uitkwam. Dat is niet uitgesplitst naar leeftijd, maar de zorg voor een partner is wel zwaarder dan die voor een ouder of buur, schrijven de onderzoekers.
Passen op de kleinkinderen zou volgens Broese van Groenou minder problematisch moeten zijn. “Dat gaat toch vooral over grootouders van tussen de zestig en zeventig, die nog wat mobieler zijn. Bovendien is dat een keuze, je kunt er nee tegen zeggen. Maar als je partner zorg nodig heeft, dan geef je die.”
Als directeur van ANBO schetst Liane de Haan een ander beeld van die oppasdruk. “We krijgen veel telefoontjes van grootouders die met die vraag van hun kinderen zitten. Ouders blijken vaak verbolgen over het feit dat opa en oma niet even op de kinderen willen letten. Wij raden die grootouders toch aan om af en toe nee te zeggen. Het is de verantwoordelijkheid van de ouders zelf om oppas te regelen, niet van de grootouders.”
Hersenen
Waar het op die stress aankomt, zijn ouderen fysiologisch gezien eigenlijk extra de pineut. Ouderdom heeft op sommige terreinen hetzelfde effect op het brein als stress, zegt hoogleraar Hoogendijk. Sterker, stress en ouderdom versterken elkaar in hun aantasting van de hersenen. Als één en één is drie. “Zowel door stress als door ouderdom komen bepaalde afweercellen vrij in de hersenen, meer dan nodig. Zij verstoren de boel, zorgen voor een lichte ontstekingsreactie. En dan raak je mogelijk het overzicht wat sneller kwijt in het dagelijks leven.”
Tijdens het boodschappen doen, om maar iets te noemen. Dan moet je onthouden wat je nodig hebt, vervolgens waar dat staat en dan nog berekenen hoeveel geld je ervoor uit de portemonnee moet halen. Stress en ouderdom vermoeilijken die dingen, en slaan ze samen toe dan komt het extra hard aan.
Stress en ouderdom samen zorgen ervoor dat je mogelijk het overzicht sneller kwijt raakt.
Precies hetzelfde geldt voor het vermogen om nieuwe dingen te leren. Door alles wat een mens leert verandert er iets in zijn brein, er worden dan nieuwe hersenverbindingen aangelegd. Maar ook hier geldt: zowel stress als ouderdom doen daar afbreuk aan. “In de hersenen zien we dan minder uitgroei van hersencellen en minder onderlinge verbindingen.” Intussen moeten mensen steeds meer zaken online regelen. “Als je je dat niet goed eigen kunt maken doordat stress en ouderdom je leervermogen aantasten, dan raak je natuurlijk alleen maar meer gestrest.”
Meer vrouwen dan mannen gaven in de peiling van de ANBO aan last van stress te hebben, en Hoogendijk kan dat wel verklaren. “Het vrouwenhormoon oestrogeen beschermt de hersenen in sommige opzichten tegen die bovengenoemde ondermijning van je overzicht door stress. En na de overgang stopt de aanmaak daarvan, en heb je dus mogelijk wat meer last van die stress.” Deze theorie moet nog wel wat beter onderzocht, zegt Hoogendijk.
Om ouderen af en toe wat te ontlasten van hun werkzaamheden heeft de ANBO vrijwilligers in het hele land die af en toe een zorgtaak over kunnen nemen, zegt directeur Den Haan. “Zo heb je dan toch net even een ochtendje voor jezelf. En kun je de rest van de week weer aan.”
Een Amsterdamse mantelzorgster, 70
Op het moment van het telefonisch interview is ze net aangekomen in haar hotelkamer die uitkijkt op de Groningse Martinitoren. “Eindelijk even drie dagen ertussenuit”, zegt de Amsterdamse vrouw.
Langer weg van huis kan niet. De ‘onvrijwillige mantelzorg’ voor haar ex-partner steekt daar een stokje voor. Hij is veertien jaar ouder en woont even verderop van haar in het centrum. “Vijf jaar geleden, toe we al uit elkaar waren, begon het bij hem: hartfalen, veel gebruik van slaapmiddelen en eigenlijk gewoon de kluts kwijt.” Een jaar lang ging de vrouw – die vanwege de privacy van haar ex niet met haar echte naam in de krant wil – dagelijks op de fiets naar hem toe. Hij had niemand anders in zijn omgeving. Ze waren voor hij ineens achteruitging dan nog wel bevriend, ze had eigenlijk geen keus.
Mijn ex-man wil niet naar de huisarts omdat hij bij zichzelf geen probleem ziet. Dus zorg ik voor hem.
“Inmiddels heeft hij zijn lichamelijke klachten bijna helemaal achter zich gelaten, maar vergeetachtig is hij nog wel. Zo’n vijf à tien telefoontjes per dag krijg ik nog altijd.” Zelf wil hij niet naar de huisarts omdat hij bij zichzelf geen probleem ziet.
Door de constante zorg voor hem heeft ze nu zelf klachten. Ze was lange tijd overspannen en slikt nog altijd medicijnen voor de hartkloppingen en slaapmoeilijkheden die ze in haar mantelzorgjaren opbouwde. Voor haar zanghobby heeft ze amper tijd meer, en ook haar huishouden lijdt eronder.
En haar eigen huisarts? Die snapt het probleem niet zo. Ze kan toch gewoon ‘nee’ zeggen?
De naam van deze mantelzorgster is bij de redactie bekend.
Janny van der Heijden, 80
De agenda van de tachtigjarige Janny van der Heijden uit het Drentse Langeloo is compleet dichtgetimmerd met afspraken. Ze doet mee in de gemeentepolitiek en staat op de lijst van de PvdA, zat tot voor kort in selectiecommissies en woont fractievergaderingen bij. Maar meer nog treedt ze op als coach in het bedrijfsleven, zoals in haar vroegere baan. Met managers om tafel om te kijken waar ze tegenaan lopen bijvoorbeeld, of directieleden opdracht geven om elke avond aan Van der Heijden te mailen wat er die dag wél goed ging - dat soort dingen.
“En zolang ik dat maar kan doen, heb ik zélf geen stress”, zegt ze. Anderen helpen geeft energie, ze voelt zich er nuttig door.
Na dit interview moet ik wel direct weer verder mailen en telebankieren.
Hoeveel uur ze dan werkt per week, vrijwillig of betaald? “Moeilijk te zeggen, maar in elk geval: zeer veel. Zo direct na dit telefoongesprek ga ik verder met mails beantwoorden en telebankieren. Daarna komt er weer iemand langs voor advies op maat.”
Over de vraag hoe iemand van haar leeftijd dat volhoudt, kan ze kort zijn. “Ik loop inmiddels niet meer goed, en ik zie ook slecht. Maar luisteren, praten en denken kan ik nog goed. Dus daar vul ik mijn dagen mee.”
Pas wanneer het wonen in dit mooie grote huis met tuin echt niet meer lukt, zal ze verder moeten kijken naar een woonruimte met hulp over de vloer. “Dat vind ik jammer, ik zal de contacten in mijn buurt erg missen.”
Perfectionisme is misschien wel de ziekte van deze tijd.
De rol van zingeving in bestrijding van de burnout.