Met de afscheiding van Oekraïners dreigt breuk in de oosters-orthodoxe kerk
Het is een kerkscheuring in bedrijven. En het is een kerkscheuring van jewelste. Zaterdag heeft patriarch Bartholomeus van Constantinopel – het hoofd van de oosters-orthodoxe kerken – zijn zegen uitgesproken over de onafhankelijkheid van de Oekraïens-orthodoxe kerk. Met die zegen lijkt een immense breuk in de oosters-orthodoxe kerken onvermijdelijk.
Het lijden dat u toebrengt aan de orthodoxe gelovigen in de Oekraïne zal u achtervolgen tot aan het laatste oordeel
Want de Russisch-orthodoxe kerk wil van die Oekraïense kerkelijke onafhankelijkheid niets weten. In een snoeiharde brief aan Bartholomeus was de Russische kerkleider, patriarch Kirill van Moskou, er deze week klip en klaar over. Als Bartholomeus doorgaat op de ingeslagen weg zal hij ‘voorgoed de mogelijkheid verliezen om de eenheid van de heilige kerken van God te dienen’. En: het ‘lijden dat u daarmee toebrengt aan de orthodoxe gelovigen in de Oekraïne zal u achtervolgen tot aan het laatste oordeel’.
Patriarch Bartholomeus speelt een belangrijke rol in de verzelfstandiging van de Oekraïense kerk. Het grootste deel van de Oekraïens-orthodoxe gelovigen valt onder het patriarchaat van Moskou, de leiding van de Russische orthodoxe kerk. Dat is al heel lang zo: een bepaling uit 1686 legde die gezagsrelatie vast. Na de Eerste Wereldoorlog scheidde een deel van de Oekraïense gelovigen zich af, en begin jaren negentig volgde een tweede groep. De overgrote meerderheid van de Oekraïense orthodoxen bleef echter onder de Russische vleugels. Bij veel gelovigen leefde weliswaar de wens om zelfstandig te worden, maar die zelfstandigheid kwam er niet. Wel kreeg de kerk flink meer autonomie. En daar kon iedereen prima mee leven.
Politiek in de kerk
De Oekraïense antiregeringsprotesten in 2013, de Russische inval in De Krim in 2014 en de oorlog in Oost-Oekraïne brachten daar verandering in. De wens om de Oekraïense kerk van het Russische toezicht te bevrijden kreeg een grote impuls. Moskou gebruikt de orthodoxe kerk om politieke invloed uit te oefenen, klonk het Oekraïense verwijt. Omgekeerd kan hetzelfde verwijt aan Oekraïense zijde worden gemaakt: de Oekraïense president Porosjenko zei dat ‘de vestiging van een onafhankelijke kerk gelijkstaat aan de versterking van het leger, de bescherming van de Oekraiense taal en het streven naar lidmaatschap van de EU en de Navo’.
In september diende de Oekraïense kerkleiding het verzoek om zelfstandigheid in bij Bartholomeus – naar verluidt met hulp van de Verenigde Staten. Een dikke maand later besloot Bartholomeus de bepaling uit 1686 te schrappen, waarmee hij de weg naar kerkelijke onafhankelijkheid voor de Oekraïners vrij maakte. Direct liet de Russische kerkleiding weten het gezag van Bartholomeus niet langer te erkennen. Hij werd opgeroepen op zijn schreden terug te keren en daarmee een immense kerkscheuring te voorkomen. Illarion Alfejev, een van de hoogste Moskouse kerkbestuurders, maakte de vergelijking met het grote schisma van 1054: het christendom in het Romeinse Rijk viel toen uiteen in een westers (rooms-katholiek) en een oosters (oosters-orthodox) deel.
‘Nog niet te laat’
Half december werd tijdens een speciale bisschoppenconferentie in Kiev de nieuwe Oekraïens-orthodoxe kerk officieel opgericht. Met dat besluit – de tomos geheten – reisde de patriarch van Oekraïne naar Istanbul om de zegen van Bartholomeus te ontvangen. In zijn brief riep patriarch Kirill Bartholomeus deze week nog op om zijn eerdere besluit in te trekken. Kirill houdt de deur nog op een kiertje: ‘Het is nog niet te laat hier een einde aan te maken’, besloot hij zijn brief. Daar kreeg hij zaterdag ongelijk in.
Wereldwijd zijn er zo’n 260 miljoen oosters-orthodoxe gelovigen, waarvan er ongeveer 100 miljoen bij de Russisch-orthodoxe kerk horen. De Russische kerk telt ongeveer 32.000 parochies. Maar zo’n tien- tot twaalfduizend daarvan bevinden zich in Oekraïne. De Oekraïense kerkelijke onafhankelijkheid betekent dus een fiks verlies voor Moskou. Althans: als al die Oekraïense gelovigen het zien zitten om niet langer bij de Russische kerk te horen. In tal van parochies ligt de vraag voor: horen we bij Rusland of bij Oekraïne? Met die verdeeldheid gaat de oosters-orthodoxe kerk het kerstfeest tegemoet: anders dan de rest van het christendom vieren de meeste oosters-orthodoxe gelovigen het kerstfeest op 7 en 8 januari.
Lees ook:
De Oekraïense kerk gaat door zonder Moskou
Half december maakte de Oekraïense kerk zich los van het gezag van Moskou. Onze correspondent Michiel Driebergen sprak met Oekraïense priesters die vrezen dat ze daarmee onderdeel zijn geworden van een politieke strijd.
Kerk met politiek verdrijft geloof
Als kerk en politiek met elkaar verweven raken, raakt het geloof waar het in zo’n kerk om zou moeten draaien al gauw in de knel. Wat dat betreft staan de oosters-orthodoxe kerken er deze dagen niet al te best op.