Internet vreet aan ons vermogen tot een redelijk gesprek

De schrijver

Jan Kuitenbrouwer (1957) is journalist en schreef onder andere voor de Haagse Post, de Volkskrant en Trouw. Hij is columnist geweest voor NRC Handelsblad. Zo’n 35 jaar geleden schreef hij zijn eerste boek over de digitale revolutie, nu kijkt hij terug op wat er in de tussentijd allemaal (niet) is gebeurd.

Deze uitgave

Het boek is er een uit de serie ‘Nieuw Licht’, een reeks filosofische essays. Het mooie aan die reeks is dat er steeds een fragment wordt opgenomen van een filosofische tekst die opnieuw relevant is. Kuitenbrouwer herleest Jürgen ­Habermas’ klassieker uit 1962, ‘De structurele verandering van de openbare sfeer’. Die tekst is soms best pittig, maar niet alles hoeft in hapklare brokken te komen, vooral de filosofie niet. Eerder schreven Bas Heijne, Marli Huijer en vele anderen hun ‘pamflet’ voor Nieuw Licht. Top-initiatief met een zacht prijsje, dus spaar die boeken. 

Publieke waarden

Kuitenbrouwer beschrijft hoe degenen die het world wide web de wereld in hebben gebracht het ­ideaal hadden van een ‘volledig nieuwe publieke ruimte, open, democratisch en egalitair’. Ofwel, een omgeving gestoeld op de waarden die Habermas in zijn werk heeft bezongen. Internet werd niet ontwikkeld door schijnheilige monsters, maar door welwillende hippies. 

Inmiddels zijn de idealen ontspoord tot een alomvattende datadictatuur, laat Kuitenbrouwer zien. Het motto elke klik is een clue, een aanwijzing, maakt meer kapot dan ons lief is. Het snelgroeiende datavirus vreet aan ons vermogen om nog een redelijk gesprek met anderen aan te gaan, doordat de filterbubbels ons van elkaar isoleren en doordat we steeds meer bloot worden gesteld aan ‘nepnieuws, desinformatie, geheime propaganda, fake accounts, trollfarms, netbots, lastercampagnes, haattaal, online pesten, kinderporno, wraakporno, slutshaming’ enzovoorts. Het datavirus vreet aan onze privacy, auteursrechten en intellectueel eigendom en, het pijnlijkste, aan onze vermogens tot zelfkennis en autonomie. Na tweehonderd Facebook-likes, ‘weet’ een algoritme al wie en wat je ‘bent’. Ga dan nog maar eens vrij en autonoom je eigen keuzes maken.

Reden om dit boek niet te lezen

Kuitenbrouwer heeft gevoel voor taal en ritme. Het is daarom even schrikken wanneer je bij Habermas aankomt en passages aantreft als: ‘... vanuit de bohème van het lompenproletariaat is de groep van goedbetaalde cultuurfunctionarissen opgeklommen tot...’ Leestip: vervang overal ‘massamedia’ door ‘Facebook en Google’, dan wordt het net even wat spannender (‘De door Facebook en Google ge­cre­ëerde wereld is alleen nog in schijn publiek domein’). Het fragment is nog wel leesbaar en dat is een compliment aan de vertaler.

Het zou verder mooi zijn geweest als Kuitenbrouwer iets had gezegd over wát de datadictatuur nu precies ondermijnt, los van de mogelijkheid tot een gelijkwaardige dialoog, zoals Habermas voorstaat. We weten wel dat het data­virus vreet aan ons vermogen tot zelfkennis en autonomie, maar wat verstaat Kuitenbrouwer precies onder zelfkennis en zijn we überhaupt tot autonomie in staat? Misschien kan hij daar in een volgend boek op ingaan. 

Reden om dit boek wel te lezen

Kuitenbrouwer is een lopende ­databibliotheek, en beschrijft met kennis van zaken de (vele) manieren waarop de datadictatuur huishoudt in ons leven, online en off­line. Tijdens het lezen bekruipt je, om in Duitse sferen te blijven, een sterk unheimliches Gefühl. Je klapt het pamflet dicht, balt je vuist, en zegt: Dit democratie-­ondermijnende monopolie moet een halt worden toegeroepen!

En dat is een ander sterk punt van dit boek: Kuitenbrouwer pleit overtuigend voor strengere regulering. Nog belangrijker: hij laat zien waarom het een Margaret That­cheriaanse misvatting is om te denken dat regulering vrijheidsbeperkend zou zijn, of dat innovatie en regulering zich tot elkaar verhouden als water en vuur. Het gaat erom wat voor vrijheid en innovatie we willen. Het creëren van nieuwe wetgeving is broodnodig om het onwaarschijnlijk grote ­datamachtsblok van Amerikaanse bedrijven als ­Facebook en Google iets in te dammen. Als Europeanen mogen we trots zijn op onze nieuwe Algemene verordening gegevensbescherming (AVG), maar het datadictatoriale bewind wordt hoofdzakelijk gevoerd door personen aan de overkant van de oceaan. Dus: lees en huiver.

In ons dossier boekrecensies vindt u een overzicht van de besprekingen van pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers.