Strijd in Iran woedt zowel tegen als binnen het regime
Iran lijkt nog te zoeken naar een antwoord op de protesten in het land. Vraag is hoeveel speelruimte president Rouhani krijgt.
Het was de verhoging van de benzineprijs die de Iraanse president Hassan Rouhani afgelopen maand aankondigde, die de vlam in de pan deed slaan bij de bevolking van de noordoostelijke stad Masshad. Bovenop de gestegen voedselprijzen en de hoge jeugdwerkloosheid was dit de druppel die mensen de straat deed opgaan. Een zeldzaam fenomeen in Iran, dat bovendien al snel elders in het land navolging vond. Het protest groeide al gauw uit van een economisch tot een politiek ‘nee’ tegen het regime.
De demonstraties hebben een ander karakter dan de grootschalige protesten in 2009. Toen demonstreerden miljoenen, voornamelijk studenten en mensen uit de stedelijke middenklasse, tegen vermoede fraude bij de herverkiezing van toenmalige president Mahmoud Ahmadinejad. Ditmaal zijn de demonstranten veelal afkomstig uit de lagere sociaal-economische klasse, waar men het jarenlange mismanagement van de economie het zwaarst voelt. De protesten zijn voorlopig kleiner, geografisch meer verspreid, maar ook radicaler. Leuzen als ‘dood aan de dictator’ tonen aan dat veel mensen de angst voorbij zijn. Met die dictator wordt ayatollah Ali Khamenei bedoeld, de opperste leider in het land.
Rouhani de hervormer?
Behalve Khamenei ligt ook Rouhani onder vuur. Hij staat bekend als pragmatisch politicus die conservatief genoeg is voor het establishment, en tegelijkertijd acceptabel voor een jongere generatie die sociale verandering wil. Hij beloofde bij zijn verkiezing in 2013 de internationale positie van Iran te normaliseren en de economie te herstellen. Dat leek te lukken: in 2015 werden de internationale sancties tegen Iran deels opgeheven. Afgelopen jaar werd Rouhani herkozen, wederom met de belofte de economie te verbeteren.
Tegenstanders van de gematigde Rouhani zetten het opheffen van de sancties neer als een uitverkoop aan het Westen.
De huidige protesten laten zien dat dit onvoldoende is gelukt. Dat ligt ook aan conservatieve hardliners in het Iraanse staatsapparaat, die proberen Rouhani’s bewegingsruimte te beperken. Bijvoorbeeld door zijn geclaimde successen te relativeren: ze zetten de opheffing van de sancties neer als een uitverkoop van Iran aan het Westen. Maar ook door de beloofde economische hervormingen te dwarsbomen. Ze hebben zelf grote belangen in de Iraanse economie, wat corruptie in de hand werkt. De bewegingsruimte wordt verder beperkt doordat mogelijke bondgenoten, vooral echt hervormingsgezinde politici, sinds 2009 onder huisarrest staan.
Machtsstrijd
Op de achtergrond speelt een voortdurende strijd om de macht. In Iran is de macht van de gekozen president beperkt, het zwaartepunt ligt in de theocratisch georganiseerde republiek bij opperste leider Khamenei, inmiddels 78. Een ander machtscentrum is de Revolutionaire Garde, die als taak heeft de ideologie van de Islamitische Republiek te beschermen. Het elitekorps beschikt onder meer over militairen, burgereenheden en een eigen inlichtingendienst. Zonder steun van die pijlers kan een president weinig.
Ook internationaal zijn er redenen waarom Rouhani zijn beloften niet heeft kunnen waarmaken. Ondanks de gedeeltelijke opheffing van de sancties is internationaal betalingsverkeer nog altijd slechts beperkt mogelijk. Bovendien heeft de verkiezing van Trump, die de opheffing van de sancties ‘de slechtste deal ooit’ noemde en geregeld vijandige taal jegens Iran uitslaat, ervoor gezorgd dat Europese bedrijven terughoudend zijn om in Iran te investeren.
In dit krachtenveld zijn alle partijen bezig met de vraag wat de demonstraties teweeg kunnen brengen. De afgelopen dagen zijn al tientallen demonstranten omgekomen, maar zowel Rouhani als Khamenei en de Revolutionaire Garde lijken nog zoekende in het bepalen van een tactiek.
Rouhani is een sluwe politicus die we niet moeten onderschatten. Hij heeft al een aantal concessies gedaan, zoals bijvoorbeeld het niet beboeten van vrouwen die hun hoofddoek los dragen.
Volgens Iran-deskundige Peyman Jafari, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, kan de president de protesten gebruiken om zijn machtspositie te versterken. “Rouhani is een sluwe politicus die we niet moeten onderschatten”, zegt hij. “Hij heeft al een aantal sociaal-culturele concessies gedaan, zoals bijvoorbeeld het niet beboeten van vrouwen die hun hoofddoek los dragen. Maar daarmee wint hij de mensen die nu de straat opgaan niet voor zich. Daar zijn ook sociaal-economische hervormingen voor nodig.”
Als Khamenei en andere machthebbers hem toestaan daadwerkelijk die concessies te doen, kan Rouhani hier sterker uitkomen. Maar als de protesten langer duren en in omvang toenemen, is hardere repressie waarschijnlijk.
Veiligheidsraad
"De VN moeten hun mening geven", zei de Amerikaanse VN-ambassadeur Nikki Haley vandaag over het protest in Iran. De beschuldigingen door Teheran dat de demonstraties door krachten buiten Iran zijn georganiseerd, noemde ze belachelijk. Ayatollah Ali Khamenei schreef gisteren op zijn website dat ‘de vijanden van Iran alle middelen, geld en wapens gebruiken om onrust te creëren